Kom jij nog wel uit je eigen filterbubbel?

Zelf heb ik geen idee of boerenbusiness.nl een betrouwbare website is. Ik heb de site tenslotte nooit gezien, en als ik hem wel zou zien, zou het me dan informatie opleveren over de betrouwbaarheid? “Als ik u een artikel stuur, zou ik dan ook de bron moeten sturen?” vraagt de app. “Ja,” zegt de persoon op het stoeltje naast hem meteen. “Leest u die dan ook?” vraagt de app. De jongen lacht. “Ik wil nieuws van een onafhankelijke site”, zegt hij, waarop onze app een wenkbrauw optrekt, en antwoordt: “Welke nieuwssite is onafhankelijk, volgens u?” “Goede vraag”, is het antwoord.

Mensen aan het denken zetten

De nieuwsapp die in onze filterbubbel op het klapstoeltje zit is Ruud Moesbergen, wetenschapscommunicator en tentoonstellingsmaker bij NEMO. “De Filterbubbel is bedoeld om mensen aan het denken te zetten,” vertelt Moesbergen. “We hebben het nu over DNA en genetische modificatie, maar het kan eigenlijk over elk onderwerp gaan. Hiermee kunnen we ons beeld even scherp stellen en bekijken wat we nu precies krijgen voorgeschoteld.” Want normaal is het een algoritme die je zoekresultaten bepaalt. Wat nou als dat algoritme, of een app, aan je vraagt wat voor nieuws je wilt, hoe je dat wilt ontvangen, en welke bronnen je interesse wekken?

De theatrale rol van de app heeft ook een functie. “Die is gekozen om mensen uit de tent te lokken. In deze rol kan ik mensen vragen stellen die ik normaal gesproken niet zomaar kan stellen”, zegt Moesbergen. “Ik creëer een sfeer die voor mensen verrassend is, en daardoor worden ze alerter. Mensen durven opener te zijn, en minder beleefd, want ik ben toch maar een app. Mensen reageren anders dan als ik een gewoon persoon of een onderzoeker zou zijn.” In de Filterbubbel worden mensen gedwongen om eens goed na te denken over waarom ze iets vinden. “Het automatische antwoord daarop is: omdat het zo is. Maar waarom is dat dan zo? Dat probeer ik naar boven te krijgen.”

Echokamers

De Filterbubbel is ontwikkeld door onderzoeker en theatermaker Frank Kupper van de Vrije Universiteit. “De titel van de voorstelling verwijst naar het boek ‘The Filter Bubble’ dat een paar jaar geleden verscheen”, vertelt Kupper aan de telefoon, voorafgaand aan het InScience Festival. “Dat boek – geschreven door Eli Parisher – gaat over zoekmachines op internet, zoals Google, die de zoekresultaten aanpassen aan jouw voorkeuren. De zoekresultaten passen daarom beter bij je, maar er wordt ook informatie weggehouden.”

Op Facebook en YouTube heb je een zelfde soort fenomeen, vertelt Kupper. “In Facebookgroepen is het vaak zo dat iedereen jouw mening bevestigt. ‘Echokamers’ worden ze daarom ook wel genoemd.” Dat kan radicalisering tot gevolg hebben, volgens de onderzoeker. “Wanneer je bijvoorbeeld op YouTube filmpjes over de alt-right-beweging bekijkt, krijg je daarna steeds meer filmpjes over dat onderwerp aangeboden.”

De bedoeling van de Filterbubbel is dat mensen zich bewust worden van de manier waarop ze hun mening vormen over een nieuw onderwerp. “Je maakt een model van de wereld op basis van je eigen ervaringen en perspectief: jouw interpretaties, gedachten, cultuur en emoties.”

Betrouwbare bronnen

Even terug naar de Filterbubbel zelf, waar ik op mijn klapstoeltje zit en waar we praten over onafhankelijke bronnen. “Ik vind Wikipedia een onafhankelijke website, want in principe kan iedereen daarop schrijven,” zegt een student. “Er zijn geen mensen die een onevenredig grote vinger in de pap hebben.” Als de app vraagt of zij al haar informatie van Wikipedia haalt, zegt ze: “Nee, want dat mag niet van school. Ik moet wetenschappelijke artikelen zoeken.” Zelf is ze het daar niet mee eens. “Want die worden ook uit een bepaalde bron gefinancierd, dus zijn ze niet honderd procent betrouwbaar.”

Hoe beslist ze dan wat wél betrouwbaar is? “Niet,” zegt ze. “Hoe vorm je dan een mening?” vraagt de app. “Je pakt meerdere bronnen en je probeert een beeld te vormen van wat jij denkt dat waar is,” zegt een ander. “Wat voor bronnen?” vraagt de app hem. Hij somt op: kranten, TV en internet. “Zou ik een selectie van álles moeten geven?” vraagt de app vertwijfeld. “Ik heb nog niet echt het gevoel dat ik jullie kan helpen als gepersonaliseerde hulp.”

Alles willen weten

“Wil je eigenlijk wel weten of je de waarheid weet?” vraagt de app in de filterbubbel. “Ik denk dat ik er heel vaak niet bij stil sta of iets waar is wat ik lees”, zegt een bezoeker. “Maar ik sta er wel bij stil als het me een beetje triggert. Dan denk ik: maar hoe zit dat dan? En dan ga ik het wel checken.” Daar herken ik mezelf ook wel in. Als ik straks op weg naar huis mijn nieuwsapps check, zal ik waarschijnlijk geen van de artikelen op waarheid controleren. Maar als het iets is waar ik het helemaal niet mee eens ben, zal ik er wel dieper in duiken. Of de waarheid weten belangrijk is, hangt er dus blijkbaar van af hoeveel invloed die waarheid heeft op mij.

“Dus als je niet zeker weet of je nieuws klopt, wordt je leven er niet per se minder op?” vraagt onze app nog voor de zekerheid. “Nee. Als het iets is wat ik echt moet weten, komt het wel bij mij terecht: via via, via de overheid of andere organisaties,” zegt een filterbubbelbezoeker. Onze app schraapt zijn keel en gaat eens verzitten op zijn stoeltje. “Oké. Dank jullie wel. Ik denk niet dat jullie mij nodig hebben. Volgens mij zijn jullie zelf capabel genoeg om jullie nieuws te vinden. Ik dank jullie wel voor dit bezoek aan de Filterbubbel. Ik de-installeer mezelf weer. Jullie persoonlijke gegevens zal ik wissen uit mijn cache.”