Kanker is toch voor een flink deel domme pech

‘Waarom moet mij dit overkomen?’ Het is maar al te menselijk om je te kwellen met deze vraag als je door een ramp getroffen wordt. Er zijn mensen die nooit gerookt hebben, keurig op gewicht zijn, regelmatig sporten en altijd de voorgeschreven porties groente en fruit eten, maar die toch de diagnose ‘kanker’ krijgen.

Volgens onderzoek dat deze week in vakblad Science staat, is er op de vraag ‘Waarom ik?’ vaak geen beter antwoord dan ‘Domme pech. Er was niets dat je had kunnen doen om dit te voorkomen.’ Dit onderzoek is een vervolg op wat statistici Cristian Tomasetti en Bert Vogelstein, van de John Hopkins universiteit in de Verenigde Staten, al in 2015 betoogden, en wat toen veel discussie en zelfs verontwaardiging opriep.

Gezond functionerend lichaam

Volgens hen is twee derde van het verschil in kankerfrequentie tussen verschillende weefsels (bot, long, hersenen, alvleesklier, en dergelijke) te wijten is aan het verschil in snelheid waarmee stamcellen in die weefsels zich delen. Kanker zou dus voor een flink deel een onvermijdelijk bijverschijnsel zijn van een gezond functionerend lichaam.

Gewone cellen delen zich niet meer in volwassen individuen, maar stamcellen wel, en de cellen die daaruit ontstaan zorgen voor vervanging van beschadigde cellen. Zo vindt onderhoud en herstel van de weefsels plaats. Maar bij elke celdeling treden toevallige kopieerfoutjes (mutaties) in het DNA op. Hoe vaker een stamcel zich deelt, hoe groter de kans dat een cel ooit de 2 à 3 mutaties oploopt die hem in een kankercel verandert. Dat is onvermijdelijk, ook als er niets kankerverwekkends in de voeding of in het leefmilieu zit.

Drie types mutaties

De onderzoekers onderscheiden naar de oorzaak drie types mutaties: erfelijk, omgeving (inclusief gedrag als roken of alcoholgebruik) en replicatief. Deze laatste categorie zijn de onvermijdelijke mutaties die ontstaan bij het zich delen van stamcellen. Gemiddeld over alle soorten kanker is dit ongeveer twee derde van het totaal, volgens dit onderzoek.

In de media werd dit in 2015 vaak opgevat alsof twee derde van alle gevallen van kanker puur toeval en dus onvermijdelijk zou zijn. Dat beweerden Tomasetti en Vogelstein niet; aangezien er meerdere mutaties nodig zijn om kanker te veroorzaken, is aanzienlijk minder dan twee derde van de kankers het gevolg van alleen maar toevallige mutaties. Dat houdt ook in, dat aanzienlijk minder dan twee derde van de kankers onvermijdelijk is (zie kader boven).

Maar er kwam ook tegenspraak van deskundige collega’s. Behalve een aantal technische aanmerkingen op hun wiskundige modellen, was er ook de kritiek dat ze in dit onderzoek twee van de vaakst optredende kankers, borst- en prostaatkanker, niet hadden meegenomen. Dat was niet gebeurd, omdat er toen nog geen goede gegevens waren over het aantal stamcellen in die weefsels, en hoe vaak die zich delen. Ander kritiekpunt: alle data waren afkomstig van patiënten in de Verenigde Staten. Als (bijna) alle inwoners van de VS zouden blootstaan aan milieu-invloeden die, bijvoorbeeld, het aantal delingen van stamcellen beïnvloeden, zou dat de resultaten kunnen vertekenen.

Nu mét borst- en prostaatkanker

Alle reden voor nader onderzoek, en dat hebben Tomasetti en Vogelstein, samen met collega Liu Li, in de afgelopen twee jaar gedaan. In het nieuwe onderzoek dat deze week in Science staat, zijn borst- en prostaatkanker wel meegenomen, en er zijn gegevens verzameld uit 69 landen, die samen twee derde van de wereldbevolking en een breed scala aan culturen en leefmilieus vertegenwoordigen.

De resultaten van hun onderzoek uit 2015 bleven recht overeind, en zijn nu dus van een veel steviger basis voorzien. Het idee dat kanker soms ‘domme pech’ is, is niet nieuw, maar werd door Tomasetti en Vogelstein voor het eerst van een specifieke biologische verklaring voorzien, die het ook mogelijk maakt om percentages uit te rekenen.

Die percentages verschillen per type kanker. Aan het feit dat longkanker vrijwel altijd (mede) wordt veroorzaakt door roken doen hun bevindingen niets af. Niettemin is zelfs bij longkankerpatiënten ongeveer een derde van de mutaties het gevolg van toeval, en dus niet van het roken. Het andere uiterste is prostaatkanker: voor zover bekend spelen erfelijke afwijkingen of milieu- en gedragsinvloeden daarbij geen rol en is dit een pure loterij.

Voorlichting en preventie

Een organisatie als KWF, die aan fondsenwerving voor kankeronderzoek en voorlichting over preventie doet, ontkent niet dat kanker ook domme pech kan zijn; in een officieel standpunt van KWF, mede naar aanleiding van het onderzoek uit 2015, staat dit ook expliciet genoemd. Maar aan het noemen van percentages waagt men zich niet, en KWF heeft desgevraagd ook geen behoefte om te reageren op dit nieuwe onderzoek.

Tomasetti en collega’s benadrukken, dat hun resultaten niet in tegenspraak zijn met eerdere schattingen over welk percentage gevallen van kanker idealiter vermijdbaar is, namelijk ongeveer veertig procent (als niemand meer rookt, iedereen optimaal gezond eet, en dergelijke). Wel stellen ze, dat dit inzicht consequenties kan hebben voor de preventie en behandeling van kanker. Aan types kanker die grotendeels door toeval veroorzaakt worden, valt preventief weinig of geen eer te behalen; daar zullen de inspanningen meer gericht moeten worden op zo vroeg mogelijke detectie en behandeling.