Jokkebrokken ontmaskerd

Om te toetsen of iemand liegt, wordt sinds de jaren 1930 een polygraaf gebruikt: een apparaat waarmee je allerlei fysiologische reacties tegelijk kunt meten, zoals bloeddruk en huidgeleiding. Een polygraaftest berust op het idee dat mensen gestrest raken wanneer ze liegen. Een leugenaar zou zichzelf onwillekeurig verraden door een verhoogde bloeddruk en actieve zweetklieren – reacties die je niet moedwillig kunt onderdrukken. Maar uit onderzoek blijkt dat zulke fysieke reflexen kleiner worden naarmate iemand vaker liegt. Iemand kan ook medicatie nemen die de stressreactie onderdrukt. Bovendien kan iemand die de waarheid spreekt toch gestrest raken, omdat zo’n test natuurlijk nogal spannend is. Wetenschappers vinden de polygraaftechniek dan ook te onbetrouwbaar voor gebruik in het echte leven.

Nieuwe technologie heeft inmiddels meer methodes opgeleverd om jokkebrokken te ontmaskeren. Zo bestaan er vormen van computergestuurde stemanalyse, die uitgaan van het idee dat een leugenaar onbewust anders praat dan iemand die de waarheid vertelt. Stemanalyse zou beter werken dan een polygraaftest, omdat je spraak kunt meten zonder dat de spreker het merkt. Zo voorkom je manipulatie en ‘teststress’. Nog nieuwere technieken richten zich op lichaamstaal. Van allerlei bewegingen (zoals met je ogen knipperen, ultrakorte gezichtsuitdrukkingen, friemelen met je vingers) wordt beweerd dat ze leugenaars onderscheiden van waarheidssprekers. Onderzoekster Sophie van der Zee ontwikkelde zelfs een bodysuit vol sensoren waarmee ze alle ledematen tegelijk kan meten, om te bekijken of liegbeesten écht afwijkende lichaamstaal vertonen.

Slecht nieuws over de stemanalyse: ook dit blijkt geen bruikbare techniek. Uit een grote analyse van maar liefst 120 leugendetectie-onderzoeken blijkt wel dat iemand die jokt gemiddeld op hogere toon spreekt, maar op basis daarvan kun je in individuele gevallen geen betrouwbaar oordeel vellen. Dezelfde overzichtsstudie laat zien dat leugenaars als groep andere lichaamstaal vertonen (ze hebben bijvoorbeeld verwijde pupillen en friemelen iets meer), maar ook dit levert geen zekerheid bij individuen. Van der Zee liet met haar leugendetectiepak zien dat jokkebrokken beweeglijker zijn, en kon zo 74,4 procent van hen ontmaskeren. Veelbelovend, maar pakdragers weten dat ze getest worden, dus bestaat er een risico op manipulatie en onschuldige teststress. Misschien kan gebruik van camera’s dit probleem in de toekomst oplossen. Maar vooralsnog geldt: de ultieme leugendetectietechniek bestaat nog niet.

In Nederland maken politie en justitie geen gebruik van leugendetectietechnieken. Hooguit kan lichaamstaalanalyse richting geven aan opsporing, maar een rechter zal het niet als bewijs accepteren. Maar er zijn landen waar de technieken wél worden gebruikt. In België bijvoorbeeld: daar mag de politie een polygraaf inzetten bij het ondervragen van een verdachte (al is die niet verplicht om eraan mee te werken). Polygraaftests gebeuren vooral bij zedenmisdrijven waarbij het moeilijk is om op een andere manier bewijs te vinden. In de VS gebruikt de politie alle methoden van leugendetectie, en tellen rechters soms de uitkomsten als geldig bewijs in een rechtszaak. Pornoster Stormy Daniels sprak volgens een polygraaftest de waarheid toen ze vertelde met Donald Trump naar bed te zijn geweest. Voor wat het waard is …

Je kunt natuurlijk proberen zelf in te schatten of iemand liegt, maar bewezen leugenachtig gedrag (zoals verwijde pupillen en een iets hogere stem) is eigenlijk niet met het blote oog waar te nemen. Je kunt je ook wenden tot commerciële bedrijven die leugendetectietests aanbieden. Zij onderwerpen de gewenste persoon dan aan een eigen versie van de polygraaftest of stemanalyse. Uiteraard claimen deze bedrijven dat hun technieken beter werken dan de bovengenoemde methodes, maar onafhankelijke wetenschappers zijn het daar niet mee eens. Als wantrouwige geliefde kun je je geld dus misschien beter steken in relatietherapie ...

• DePaulo, B. M. & Morris, W. L. (2004), Discerning lies from truths: behavioural cues to deception and the indirect pathway of intuition. In: Granhag & Strömwall (eds.), The Detection of Deception in Forensic Contexts, 15–40. 1st edn. Cambridge University Press.
• Garrett, N., et al. (2016), The brain adapts to dishonesty. Nature Neuroscience, 19(12). 1727–1732.
• Merckelbach, H. & Meijer, E. (2007), Trillende stem, bloeiende leugen: over stemanalyse als vorm van leugendetectie. Neuropraxis 11(3). 59–63. .
• Zee, S. van der, et al. (2019), To freeze or not to freeze: A culture-sensitive motion capture approach to detecting deceit. PLOS ONE. Public Library of Science 14(4). e0215000.