Johannes Gutenberg, de ondernemer

Nadat Gutenberg zijn nieuwe manier van drukken had geïntroduceerd kon informatie sneller dan ooit vermenigvuldigd worden. De boekdrukkunst verspreidde zich als een lopend vuurtje door het Europa van de late Middeleeuwen.

Dat gold even later ook voor gedrukte pamfletten met allerlei afwijkende visies op de inrichting van de staat en de kerk. Zo bekeken was Gutenberg’s uitvinding een kickstarter voor de Reformatie en allerlei latere ontwikkelingen binnen de wetenschap en techniek.

Gefeliciteerd! Uw drukpers werd in 1997 door Time Life Magazine uitgeroepen tot de belangrijkste uitvinding van het millennium. Had u dat verwacht?

“Dank u wel. Dat is een enorme eer. Ik heb in ieder geval gemerkt dat er al veel belangstelling is voor mijn idee. Sinds ik in 1455 mijn eerste complete gedrukte bijbel afrondde, duiken er overal in het Duitstalige gebieden drukkerijen op. Ik denk dat er aan mooie gedrukte bijbels voor in kloosters en kerken wel geld te verdienen is. Maar helaas ben ik niet zo’n goede zakenman. Ik kon nooit goed aan kapitaal komen. Het is fijn dat uw tijdgenoten zoveel waarde aan mijn uitvinding toekennen, maar mij heeft het nooit rijk gemaakt.”

“In 1411 braken onlusten uit in Mainz, gericht tegen adellijke families. Rond die tijd ben ik vertrokken naar Straatsburg. Door connecties die de familie van mijn moederskant daar had, kon ik vrij gemakkelijk toetreden tot het gilde van goudbewerkers. Dat gaf me een enigszins geprivilegeerde positie in de stad. Ik besloot een bestaan op te bouwen door anderen tegen betaling de kunst van het bewerken van kostbare metalen te leren. Het was dan ook in Straatsburg dat ik langzaam het idee kreeg voor wat jullie de belangrijkste uitvinding van het millennium zijn gaan noemen.”

Voordat we het daar verder over hebben, u raakte in Straatsburg ook betrokken bij een rechtszaak. Wilt u daar iets over vertellen?

“Toen ik enige jaren in Straatsburg woonde, wilde ik samen met Andreas Dritzehn en Andreas Heilmann, twee bevriende, hooggeplaatste burgerlieden, een lucratief handeltje beginnen in heilige spiegels. Elke zeven jaar werden in Aken allerlei relieken, onder andere van de heilige Karel de Grote tentoongesteld. Dat trok altijd duizenden pelgrims.”

“Met de spiegels die wij maakten konden die pelgrims de heilige stralen van die relieken vangen. Als ze de spiegel goed afgedekt hielden tijdens de terugreis konden ze de stralen gevangen houden om thuis los te laten op een zieke geliefde, of op een koe die geen melk meer gaf.”

“We hadden bijna al ons geld geïnvesteerd in dit gelegenheidsbedrijfje. Maar de tentoonstelling van 1439 werd onverwacht een jaar uitgesteld. Dus toen zaten we ineens met 32.000 spiegels die we niet kwijt konden. Om het jaar te overbruggen besloot ik Dritzehn en Heilmann in te wijden in een geheim. Iets met een houten drukpers en gouden vormpjes (lacht geheimzinnig). ‘Kunst en avontuur’, noemde ik het. Helaas viel Dritzehn kort daarna ten prooi aan de pest.”

“Zijn broer Jörg eiste toen als wettige erfgenaam inwijding in onze geheime onderneming maar daar voelde ik niets voor. Hij daagde mij voor de rechter, een zaak die ik verloor. Jörg werd daarna eigenaar van het bedrijfje, maar volgens mij heeft hij het allemaal nooit van de grond gekregen.”

Moderne historici vermoeden op basis van het bronmateriaal dat bij de rechtszaak werd gebruikt dat uw ‘geheim’ een drukpers met losse letters was. Hoe lang duurde het daarna nog voor u echt aan de slag kon met uw uitvinding?

Anno 2013 zou een complete Gutenberg bijbel naar schatting 25 miljoen euro waard zijn. Wat heeft u eraan verdiend?

“Daar ben ik behoorlijk van ondersteboven! Ik verdiende wel wat geld met de verkoop van bijbels, maar al snel volgde er opnieuw een rechtszaak. Fust vond dat ik de winst verkeerd gebruikte en eiste zijn investering terug. De rechter gaf hem gelijk. Toen was ik volledig bankroet. Ik begon weer opnieuw, maar kon slechts met moeite een kleine drukkerij opzetten, waarmee ik nauwelijks het geld verdiende om oude schulden af te betalen.”

“In 1462 werd Mainz veroverd door de troepen van aartsbisschop Adolf II van Nassau. Veel drukkers ontvluchtten de stad, waardoor de boekdrukkunst zich verder door het Duitse Rijk verspreidde. Diezelfde aartsbisschop bood mij later onderdak aan in zijn paleis. Daar woon ik nog altijd. Rijk of succesvol ben ik niet, maar er wordt hier goed voor me gezorgd en ik ben hier veilig.”

Nog een laatste vraag, meneer Gutenberg. Op de Grote Markt in Haarlem staat een standbeeld van Laurens Janszoon Koster, waarvan men in die stad zegt dat hij de uitvinder van de boekdrukkunst is. Wat vindt u daarvan?

“Ik begrijp dat het verhaal de ronde doet dat hij per toeval de boekdrukkunst zou hebben ontdekt toen hij in het stadsbos een uit hout gesneden letter in het zand liet vallen en de afdruk zag. Dat verhaal lijkt me onzin. Zoals ik in het begin van het interview al vertelde, bestond de techniek van het drukken met houten blokken al veel langer.”

“In Holland waren ze daar best ver mee gevorderd. Maar de techniek met metalen, verwisselbare letters is toch echt dankzij mij in Straatsburg en Mainz ontstaan. Het Koster-verhaal lijkt me een typisch voorbeeld van een lokale mythe.”