Johanna, Tine en Matilda

Ik ben – voor een groot deel – opgeleid door vrouwen. Het onderwerp van mijn promotieonderzoek, negentiende-eeuwse geïllustreerde nieuwstijdschriften, liep ik tegen het lijf tijdens een vak van Boudien de Vries: een begenadigd onderzoeker en fantastische docent, die ruim de tijd nam om mijn vaak slordige werkstukken te bespreken.

Als de geschiedenis net iets anders gelopen was, hadden we in 2011 het Tine Tammesjaar gevierd. Wat ging er mis?

Tine Tammes (1871 – 1947) was een briljante geest, die in Groningen jarenlang onbezoldigd werkte onder hoogleraar Plantkunde Jan-Willem Moll. Hij herkende haar kwaliteiten, stimuleerde haar onderzoek en stelde al in 1911 voor dat zij niet alleen een eredoctoraat zou ontvangen, maar ook dat er voor haar een ‘buitengewoon hoogleraarsambt’ in de Leer der Erfelijkheid en Variabiliteit zou worden ingesteld. De minister van binnenlandse zaken blokkeerde echter haar benoeming. Er was geen behoefte aan een dergelijke post en Tammes was een vrouw en daarmee was de kous af. Het zou nog tot 1919 duren voordat Tammes benoemd werd, als tweede vrouwelijke hoogleraar na Johanna Westerdijk en als eerste in Groningen.

Waarom hield de minister van binnenlandse zaken de benoeming van Tine Tammes tegen? Meer in het algemeen: waarom was het zo moeilijk voor vrouwen om hoogleraar te worden in het begin van de twintigste eeuw?

Daar is uitgebreid onderzoek naar gedaan, onder andere door Mineke Bosch die nu in Groningen werkt. Zij promoveerde op een onderzoek naar vrouwen in de wetenschap¹. In het algemeen kun je stellen dat men vond dat vrouwen niet in de wetenschap thuishoorden. Ze werden geacht thuis te blijven en voor hun man en gezin te zorgen. Daarom bleven veel vrouwen met ambitie ongehuwd, een belangrijke strategie om toch maatschappelijk actief te kunnen zijn. Ook Tine Tammes zou nooit trouwen. Sterker nog: het schijnt dat haar ouders en broers haar onderhielden, wat ook nodig was omdat ze zo lang zonder salaris aan de universiteit werkte.

Dertig jaar geleden was nog maar 3% van de hoogleraren vrouw. Inmiddels is dit percentage gestegen tot een nog altijd beschamende 18%. Kunnen we iets leren van Tine Tammes om deze situatie te veranderen?

Er is gelukkig veel veranderd, maar nog steeds zijn er veel ‘unconscious biases’ zoals ze dat in de sociale wetenschappen zo mooi noemen. Zwart-wit gezegd gaat het hier om het idee, dat bij veel mannen én vrouwen leeft, dat mannen betere wetenschappers en leiders zijn en dat vrouwen beter voor kinderen kunnen zorgen. Dit zorgt er bijvoorbeeld voor dat vrouwen nog altijd veel vaker parttime werken dan mannen. Je ziet dit soort opvatting over gender ook terug in recent populair geworden woorden zoals ‘papa-dag’ [hoeft hij dat maar een keer per week te zijn?] en regels van de overheid en werkgevers over ouderschapsverlof. Naar dit soort effecten is al veel onderzoek gedaan. Ik zou iedereen ook het proefschrift van professor Marieke van den Brink uit Nijmegen kunnen aanraden. Zij onderzocht 10 jaar geleden de benoemingsprocessen van vrouwelijke hoogleraren aan universiteiten.

1. Mineke Bosch, Het geslacht van de wetenschap: vrouwen en hoger onderwijs in Nederland 1878-1948 (Amsterdam: SUA, 1994).

2. Margaret W. Rossiter, “The Matthew Matilda Effect in Science,” Social Studies of Science 23, no. 2 (May 1, 1993): 325–41