Naar de content

Jezus als piskijker

RKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis

Het doet lachwekkend aan: Jezus die eruitziet als een piskijker. De arts als kwakzalver op kluchtige schilderijen uit de Gouden Eeuw kennen we wel, maar de dokter als Jezusfiguur is veel minder bekend. Toch was het eeuwenlang een serieus thema in de schilderkunst.

11 mei 2018

Sinds de late middeleeuwen was de urinefles of urinaal een symbool voor dokters, die te vinden was op aanhangborden bij hun praktijk. Piskijken was lange tijd een serieuze zaak. Aan de kleur en geur van de urine van een patiënt kon de dokter heel wat opmaken. Bijvoorbeeld of een vrouw zwanger was of niet.

In de zeventiende eeuw waren vooral de lachwekkende varianten op dit thema populair in de schilderkunst. Een dokter inspecteert bijvoorbeeld uiterst geconcentreerd de urine van een zwangere vrouw, terwijl iedereen aan haar buik kan zien dat ze zwanger is. De dokter staat behoorlijk voor aap zonder dat hij het doorheeft. In dit soort kluchtige schilderijen weet je als kijker altijd meer dan de hoofdpersoon, in dit geval de dokter, wat zorgt voor een komische noot.

Heiligschennis

Het thema van de prutsende dokter, afgeleid van toneelstukken over kwakzalvers, was erg gewild. Schilders konden hun werken voor de vrije markt maken omdat er altijd genoeg vraag naar was. Tegelijk met deze kluchtversie ontstond er ook een minder bekende serieuze variant, waarvan de oudste prent uit het begin van de zestiende eeuw komt. Hierin is Jezus afgebeeld met een fles vol urine in zijn hand.

In Oud Holland, het tijdschrift van het RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis, heeft kunsthistoricus Robert E. Gerhardt voor het eerst gekeken naar de gehele periode waarin de dokter als Jezusfiguur is afgebeeld. Gerhardt vroeg zich daarbij af of dit geen heiligschennis was, aangezien de dokter als kwakzalver zo’n bekend figuur was. Beeldden kunstenaars Jezus ook uit als kwakzalver? Nee, is zijn conclusie: Jezus als helend figuur is eerbiedig bedoeld en gebaseerd op het Nieuwe Testament. Hierin staan verschillende verzen waarin Jezus mensen geneest.

Volgens Gerhardt is de koppeling van Jezus met hét symbool van de arts, de urinefles, al gemaakt aan het einde van de dertiende eeuw. In een Franse tekst uit deze periode wordt Jezus vermeld als een dokter die de urine van de zieken onderzoekt en een aderlating uitvoert. De oudst bekende afbeelding waarbij Jezus een urinefles in zijn hand heeft voor onderzoek, is een houtsnede uit 1510. Het is gedrukt door Thomas van der Noot uit Brussel en de tekst hierbij gaat als volgt: Dokter Jhesus die meester principael Staet en siet in den orinael oftewel ‘dokter Jezus de meester arts onderzoekt de urine(fles)’. Deze houtsnede interpreteren kunsthistorici als Jezus die de mensen geneest van de door de duivel gegeven ziektes.

Veel volgers

Het thema van de dokter als Jezusfiguur krijgt pas echt bekendheid door Hendrick Goltzius (1558-1617), zelf longpatiënt. Deze beroemde en populaire kunstenaar alias drukker uit Haarlem heeft in zijn loopbaan verschillende versies van het thema gemaakt. Na zijn dood zijn de drukplaten in handen gekomen van andere bekenden drukkers, zoals Willem Jansz. Blaeu (1571-1638) en Claes Jansz. Visscher II (c. 1578-1652) die met alleen wat aanpassingen in het lettertype dezelfde prent uitbrachten.

De arts als God, uit de serie ‘De vier gedaanten van de arts’ (Hendrick Goltzius of werkplaats, c. 1587)

 Rijksmuseum, publiek domein

Een populaire prent dus, die van Goltzius. Het is er één van een serie van vier, genaamd Allegorie op het medisch beroep. In deze symbolische voorstelling heeft de kunstenaar de dokter in vier gedaanten uitgebeeld. In De arts als God zoekt de patiënt genezing en kijkt naar zijn dokter alsof het een God is die wonderen kan verrichten. In de andere drie prenten wordt de dokter achtereenvolgens afgebeeld als een engel die hoop brengt, als een mens wanneer de patiënt genezen is en als de duivel omdat hij een hoge rekening uitschrijft.

De arts als Jezus, uit de serie ‘De vier gedaanten van de arts’. (Anoniem, c.1600-1625. Museum Boerhaave Leiden, inv. nr. P00811)

 RKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis

Opkomst Verlichting

Van der Noots Jezusfiguur en Goltzius’ dokter als God (herkenbaar aan hun aureool) kunnen niet los gezien worden van de steeds populairder wordende kluchtige kwakzalverschilderijen, maar de betekenis is 180 graden gedraaid. Er spreekt veel eerbied uit de serieuze prenten en uit de schilderijen die hierop gebaseerd zijn. Een late variant is gemaakt in 1752 door Jan Jozef Horemans en wijkt het meeste af van Goltzius’ prent. Zagen we eerder een centrale Jezus met de patiënten op de achtergrond, in dit schilderij zit Jezus bij de patiënt aan bed terwijl hij de urine onderzoekt. (Zie de grote afbeelding bovenaan het artikel. Het schilderij hangt in Museum Boerhaave.)

Hierna is het afgelopen met het thema van de arts als Jezus en dit heeft te maken met de opkomst van de Verlichting. Al in de vroege zeventiende eeuw ontstond een spanningsveld tussen wetenschap en geloof omdat men zich afvroeg of je voor God mocht spelen door te genezen. Tijdens de Verlichting, met haar rationele denken en empirisch onderzoek, konden geloof en wetenschap echter niet langer verenigd worden. Kunstenaars beeldden dokters niet langer uit als Jezus. De geneeskunde verloor letterlijk haar religieuze aureool.

Bronnen Robert E. Gerhardt, ‘Images of The Physician As God in the Netherlandish Art from the 16th to 18th Centuries’, Oud Holland, volume 130-3/4. RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis Menno Jonker, wetenschappelijk redacteur RKD afdeling Onderzoek & Ontwikkeling

Bronnen

  • Robert E. Gerhardt, ‘Images of The Physician As God in the Netherlandish Art from the 16th to 18th Centuries’, Oud Holland, volume 130-3/4.
  • RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis
  • Menno Jonker, wetenschappelijk redacteur RKD afdeling Onderzoek & Ontwikkeling
ReactiesReageer