'Je pensioen plakte je bij elkaar met zegeltjes'

Een verzekering of lening nodig? In de Gouden Eeuw konden Nederlanders hiervoor terecht in het stadhuis. Aan het begin van de negentiende eeuw schaften steden deze financiële diensten echter af. Sindsdien is er heel wat veranderd in de manier waarop de gewone Nederlander omging met zijn financiën.

Nauwkeurige cijferaars

Historici hebben tot nu toe vooral gekeken naar de geschiedenis van de financiële sector. We weten veel over deze aanbieders van diensten, maar hoe zit het met de afnemers? Dit onderzoekt Oscar Gelderblom, hoogleraar Financiële geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Gelderblom: “De financiële sector heeft zich lang gericht op de elite. Hoe het zat met de gewone mensen en de kleine winkeliers dat weten we eigenlijk niet. Hoe spaarden zij? Leenden ze geld?”

De antwoorden zoekt de historicus in kasboekjes. Zonder computer of bankafschrift moesten mensen hun inkomsten en uitgaven met de hand bijhouden. “Er zijn twee soorten, kasboekjes waarin het boodschappengeld werd bijhouden en kasboekjes die alle inkomsten en uitgaven van het gezin of het bedrijf bevatten.”

Sociaal netwerk

Het gros van de mensen had tot de jaren vijftig van de twintigste eeuw zulke lage lonen, dat er weinig overbleef nadat de huur en het eten betaald was. Boodschappen deden ze op de pof: winkeliers hielden bij wat je kocht en wanneer het weekloon binnenkwam, ging je je schuld afbetalen. “Op de pof klinkt nu misschien onverstandig maar dat was het niet. De winkelier was onderdeel van het sociale netwerk van mensen. Er was veel minder anonimiteit dan nu.”

Deze mensen liepen financieel altijd achter de feiten aan. Wanneer ze onverwacht een grote uitgave hadden, hoe betaalden ze dat dan? “Banken leenden alleen geld aan de elite en de gewone mensen regelden het gros van hun geldzaken met mensen die dichtbij hen stonden. Dus vrienden en familie, of met de winkelier om de hoek. Wij hopen te achterhalen of de werkgever hier misschien ook een rol in speelde, bijvoorbeeld met een voorschot of een mogelijkheid tot sparen met rente.”

Zegeltjes plakken

Pas aan het eind van de negentiende eeuw kwamen er alternatieven zoals de Boerenleenbank, waar je als boer kon lenen en sparen. Zo’n zelfde bank voor middenstanders werd echter geen succes. Deze ondernemers bleken hun geldzaken liever onderling te regelden dan het aan een bank over te laten. Daarnaast maakten zowel de overheid als spaarbanken sinds de negentiende eeuw reclame om de gewone Nederlander aan het sparen te krijgen.

Sparen was niet vanzelfsprekend. Als je wat geld overhield, kon je het ook aan familie of buren lenen. Mensen kregen daar deels iets in natura voor terug, bijvoorbeeld oppas voor de kinderen wanneer ze moesten werken. “We weten dat dit gebeurde, maar nog niet hoe belangrijk dit systeem was. In de kasboekjes hebben we hier nog maar één voorbeeld van teruggevonden: een kapster die gratis permanenten weggaf aan familieleden.”

Iets wat typisch Nederlands is, is zegeltjes plakken. We doen het nog steeds, met zegeltjes van de supermarkt sparen voor een set handdoeken of messen. In tijden van minder welvaart waren de zegeltjes echter een veelgebruikt spaarsysteem: “Mensen spaarden in de vorm van zegeltjes met kleine bedragen die ze konden missen voor grote toekomstige uitgaven. Denk aan een vakantie. Een klein pensioentje bij elkaar sparen met zegeltjes was ook normaal in een tijd dat de oudedagsvoorziening nog niet via de overheid geregeld was.”

Banken nemen het over

De grote veranderingen zetten na de Tweede Wereldoorlog in, wanneer de welvaart stijgt. Gelderblom: “Nu vindt iedereen het logisch dat je je geldzaken bij de bank doet, maar dit werd pas na de jaren vijftig de norm. Door de enorme loonstijgingen hielden mensen voor het eerst standaard geld over. Banken stortten zich op de financiën van kleine ondernemers en huishoudens.”