Invloed mediacode bij zelfdoding onbewezen

Toen bekend werd dat voormalig minister Ella Vogelaar op 7 oktober 2019 zelfmoord had gepleegd, berichtten bijna alle Nederlandse media daarover. Wie die nieuwsberichten doorsnuffelt, valt al snel wat op. Dat het hier om zelfmoorden ging, viel niet direct af te leiden uit de koppen. Die stelden doorgaans slechts dat de persoon in kwestie ‘overleden’ was. Dat het om suïcide ging werd pas later benoemd. Ook werden er geen grote foto’s van haar getoond en bleef de methode van suïcide grotendeels onbenoemd.

Daarnaast eindigde het overgrote deel van de nieuwsberichten met een oproep om toch vooral zelfmoordpreventiehulplijn 113 (0900-0113) te bellen, mocht de lezer of kijker zelf worstelen met suïcidegedachten naar aanleiding van het nieuwsbericht.

Deze overeenkomsten zijn niet toevallig. Na een intensieve campagne van zelfmoordpreventiehulplijn 113 hebben Nederlandse media de afgelopen jaren massaal richtlijnen omarmd die een zogenaamd ‘copycateffect’ bij zelfmoord moeten voorkomen. Ook oproepen van de Ivonne van de Ven Stichting en het Trimbosinstituut – organisaties die zich tevens met suïcidebestrijding bezighouden – droegen daartoe bij.

Glamoureuze foto’s

Dat is ook niet zo gek. Veelvuldige mediaberichtgeving over een bepaalde suïcide kan tot imitatiezelfmoorden leidden. Zo leidde in de Verenigde Staten de zelfmoord van Marilyn Monroe in 1962 tot zo’n tweehonderd meer zelfmoorden dan verwacht (1640). Maar ook zelfdodingen van gewone mensen kennen soms een dergelijk copycateffect, wanneer media zich er massaal op storten.

Volgens psychologen en psychiaters die zich specialiseren in imitatiezelfmoorden, kunnen journalisten dit verschijnsel helpen voorkomen. Decennialang onderzoek naar het copycateffect suggereert dat naast kwantiteit, ook de kwaliteit van mediaberichtgeving een rol speelt in het creëren van een dergelijk effect. Zo hangen ze doorgaans samen met sensationele en gedetailleerde mediaberichtgeving over de suïcide in kwestie. In de jaren tachtig poneerden psychologen en psychiaters dat wanneer journalisten dergelijke triggers weglaten, ze navolging tegengaan.

Zo dient nieuws over een zelfmoord zo ingetogen mogelijk gebracht te worden. Schreeuwerige headlines met het woord ‘zelfmoord’ zijn uit den boze. Net als het vertonen van grote, glamoureuze foto’s van het slachtoffer.

Bovendien moeten journalisten niet in detail treden. Met name het noemen van de methode is risicovol. “Dat kan een handvat worden voor iemand die al heel erg met het leven worstelt en soms aan zelfmoord denkt, maar nog niet echt voor ogen heeft hoe dat dan moet gebeuren”, vertelt psychiater Ad Kerkhof die zich in suïcidepreventie specialiseert aan de Vrije Universiteit van Amsterdam.

Verwijs naar een hulplijn

Taalgebruik is ook belangrijk. Media dienen een zelfmoord niet te framen als een mogelijke oplossing of te romantiseren als een heroïsche daad, vertelt onderzoeker Lonneke van Leeuwen van het Trimbosinstituut. “Denk aan zinnetjes als: ‘nu heeft hij rust’ of ‘hij kon niet anders’. Ook het voorlezen uit afscheidsbrieven is ongewenst.”

Daarbij moeten journalisten zelfdoding niet herleiden tot één oorzaak. “Zoals pesten of vergane roem. Dat botst ook met de werkelijkheid; bij suïcides spelen ook vaak psychische problemen een rol.” Bovendien helpt het als media nabestaanden aan het woord laten die de zelfmoord als een ondoordachte of verkeerde beslissing typeren.

In de loop van dit millennium kwam er nog een aanbeveling bij. Laat lezers of kijkers die worstelen met zelfmoordgedachten niet aan hun lot over, maar reik ze een helpende hand. Bijvoorbeeld door ze een uitweg te laten zien. “Verwijs naar een hulplijn”, aldus van Leeuwen. “Of plaats mini-interviews met zelfmoordexperts of overlevenden bij een nieuwsartikel over suïcide.” Zo creëren journalisten een zogenaamd Papageno-effect, is de gedachte. Dit is vernoemd naar de held in Mozarts opera De Toverfluit die op het punt stond zelfmoord te plegen, maar daar door vrienden van af werd gehouden.

Toch zeggen deze bevindingen niet zoveel. Methodologisch gezien rammelen beide onderzoeken namelijk nogal. Zo bericht Etzersdorfer in het wetenschappelijke tijdschrift Archives in Suicide Research dat, nadat ze op het belang van de richtlijnen waren gewezen, sommige journalisten de suïcides in de Weense metro helemaal niet meer rapporteerden.

Hij vertelt er echter niet bij hoeveel journalisten dat betrof en hoe groot hun bereik ongeveer was. Hierdoor blijft het giswerk of de aangepaste berichtgeving nou de daling veroorzaakte, of de gedeeltelijke mediastilte. Bovendien daalde het aantal suïcides in absolute aantallen niet zoveel: er waren er vijf minder.

Zelfmoord in krantenkoppen

Ook in de Zwitserse casus is het twijfelachtig of de (lichte) daling voortkomt uit het toenemende gebruik van de richtlijnen. Michel onderzocht veel minder een ‘voor’- en ‘na’-scenario dan het op het eerste gezicht lijkt.

Hoewel de Zwitserse pers de richtlijnen in 1994 vaker gebruikte dan in 1991, waren ze ook weer niet enorm ingeburgerd. Zo bevatte eind 1994 nog altijd een kwart van alle krantenkoppen het woord zelfmoord. Een groot deel daarvan stond in tabloid Blick: de meest gelezen krant die ook nog eens het vaakst over zelfdoding berichtte.

Het kan natuurlijk zo zijn dat zelfs de relatief geringe acceptatie van de richtlijnen al gevolgen had. Maar het is ook mogelijk dat het afgenomen aantal zelfdodingen in 1994 helemaal niet zozeer afhing van de richtlijnen.

Zowel qua omvang als qua mate van sensatie was de berichtgeving ongekend. Daar waren met name de Britse tabloids verantwoordelijk voor. Dit tot schrik en woede van Britse zelfmoordexperts, die stelden dat de steeds weer nieuwe zelfmoorden in het stadje een rechtstreeks uitvloeisel waren van al die media-aandacht.

Toch werd de golf aan zelfdodingen in Bridgend niet beïnvloed door de massale en sensationele media-aandacht ervoor, zo wees academisch onderzoek uit. De zelfmoorden stonden op zichzelf of hingen samen met lokale omstandigheden.

Suïcidecluster in Wales

Volgens socioloog Dimitrios Akrivos, was dat ook logisch. Zijn proefschrift over Britse media-uitingen ten aanzien van de zelfdodingen in Bridgend laat zien dat juist de tabloids flink hun best deden een Papageno-effect te creëren. Nagenoeg allemaal plaatsten ze veelvuldig oproepjes naar zelfmoordpreventiehulplijnen, waaronder die van de Samaritans en Papyrus, de grootsten van het land.

Daarnaast plaatsten ze bovendien regelmatig kaders bij de nieuwsartikelen waarin zelfmoordpreventie-organisaties uit de doeken deden hoe je als ouder suïcidaal gedrag bij je kinderen kunt herkennen of hoe je zelf het beste met zelfmoordgedachten kunt omgaan.

Akritos sluit zelfs niet uit dat de massale media-aandacht het suïcidecluster in Wales positief beïnvloedde. Hij wijst erop dat in 2009 en 2010 veel meer jongeren zich verhingen in Bridgeend dan in 2008 (net zoals er ook meer zelfdodingen waren in 2007).

Maar er is nóg iets dat suggereert dat het creëren van een Papageno-effect suïcides kan tegengaan. Als er ergens een copycateffect optreedt, ontbreken gewoonlijk beschermende maatregelen. Neem de nasleep van zelfdoding van acteur Robin Williams in de Verenigde Staten. Niet alleen verwezen Amerikaanse media maar heel beperkt naar de hulplijnen, mensen die de hulplijn belden op de dag na Williams’ overlijden werden vaak niet te woord gestaan. Bijna de helft van de telefoontjes bleef onbeantwoord, doordat de National Suicide Prevention Lifeline de (extra) toevloed aan telefoontjes niet aankon. Mede hierdoor, kende Williams’ overlijden een enorm copycateffect, menen zelfmoordexperts.

Goed nieuws

Van alle richtlijnen lijkt er nog het meeste bewijs te zijn voor het idee dat journalisten levens kunnen redden door een Papageno-effect te creëren, bijvoorbeeld door in nieuwsberichten over suïcide kadertjes met verwijzingen naar een zelfmoordpreventiehulplijn te plaatsen.