Het was één van de grote raadselen rond de klimaatgeschiedenis van het vorige millennium: Welke vulkaan veroorzaakte de catastrofale koudegolf in de jaren na 1257? De Samalas-vulkaan op Indonesië, schrijven onderzoekers nu in PNAS.
In het jaar 1258 bleef de zomer uit. Vooral op het noordelijk halfrond was het koud. Het regende veel, de wereld werd geteisterd door overstromingen, veel oogsten mislukten en hongersnood heerste. Het zijn typisch de verschijnselen die optreden na een enorme vulkaanuitbarsting. De asdeeltjes die hierbij worden uitgestoten houden het zonlicht tegen, met verduistering en afkoeling tot gevolg.
Minuscule scherfjes glas, afkomstig uit vulkanisch as, bevestigden 30 jaar geleden al dat er net voor 1258 inderdaad een grote vulkaan was uitgebarsten: De splintertjes werden aangetroffen in opgeboorde ijslagen uit die tijd. Maar welke vulkaan was het? Op die vraag kwam pas deze week het antwoord.
Het kratermeer Segara Anak is wat restte na de uitbarsting van de Samalas in 1257. Lombok, Indonesië.
Petter Lindgren, via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0Mega-uitbarsting
De Samalas vulkaan op Lombok was de schuldige, schreef een team van aardwetenschappers deze week in PNAS. Deze monstervulkaan barstte uit tussen mei en oktober in 1257. Het enige dat er nu nog van te zien is, is een kratermeer, geflankeerd door de Rinjani vulkaan die er tegenwoordig actief is.
De uitbarsting moet gigantisch zijn geweest. Groter nog dan de bekende uitbarsting van de Tambora op Soembawa in 1815. De aswolk bereikte een hoogte tussen de 34 en 52 kilometer – de asdeeltjes dwarrelden uiteindelijk zowel op de noordpool als op de zuidpool naar beneden. Er werd minimaal dertig keer meer lava uitgestoten dan bij de uitbarsting van de Vesuvius in 79, waarbij Pompeï onder de lava verdween. De uitbarsting van de Samalas behoort hiermee tot de vijf hevigste vulkaanuitbarstingen van de afgelopen 7000 jaar, schrijven de onderzoekers.
Bewijsvoering
Aan de veroordeling van de Samalas als schuldige aan de kortstondige klimaatramp, ging een uitgebreide bewijsvoering vooraf. De belangrijkste aanwijzing die de onderzoekers op het spoor bracht van deze vulkaan was een historisch document, een gedicht in het oud Javanees, Babad Lombok, genoteerd op palmbladeren. Hierin wordt verhaald van lavastromen die een gehele stad (Pamatan) bedelven.
De bewijsvoering bestond vervolgens uit het bestuderen van de vulkaangesteenten (tefra) rond de Samalas, het dateren van de vulkaanassen met de C-methode, en het vergelijken van de chemische samenstelling van de Samalas-lavas met de glasdeeltjes in het ijs. Nog best een lastige klus, schrijft vulkaandeskundige Erik Klemetti, die zelf niet aan het onderzoek meedeed, hierover in zijn blog.
“Het is te vergelijken met het nemen van vingerafdrukken. Alleen heb je in dit geval alleen maar kleine stukjes van de afdruk, en dan ook nog van meerdere vingers”, legt hij uit. Toch was de overeenkomst tussen de Samalas-lavas en de deeltjes uit het ijs groot genoeg om als overtuigend bewijsstuk te dienen.
De Rinjani vulkaan op Lombok
Wikimedia Commons, ((brian)) via CC BY 2.0Pamatan
Van de stad Pamatan is nooit meer iets vernomen. Voor archeologen ligt derhalve een mooi vervolgonderzoek te wachten: Wellicht herbergt de ondergrond van Lombok een equivalent van de bedolven stad Pompeï.
Vulkanen en klimaat op Wetenschap24
Natuur als CO2-bron (Elmar Veerman, augustus 2013)