In Tsjernobyl fladderen de vlinders

Dat veranderde abrupt in 1986. In de nacht van 26 april van dat jaar ontploft reactor vier van de kerncentrale. Door menselijk falen tijdens een veiligheidstest loopt de temperatuur in het systeem veel te ver op met een meltdown als resultaat. Daarbij smelten delen van de reactor. In de oververhitte reactor (met temperaturen ruim boven de duizend graden) vormen zich bovendien stoom en waterstof, met een serie explosies als gevolg. Die slaan een gapend gat in het dak van de centrale, waaruit de dagen daarna grote hoeveelheden radioactief cesium, strontium en plutonium ontsnappen.

Ramptoerist

De wolk met daarin minuscule snippers radioactief materiaal drijft richting het noorden en bedekt een honderden kilometers groot gebied met een ‘laagje’ radioactiviteit. Het meeste materiaal komt neer in een regio die nu in het noorden van Oekraïne en het zuiden van Wit-Rusland ligt. Ook Pripjat wordt getroffen, zonder dat de bewoners het doorhebben. Pas na meer dan een dag gaan de autoriteiten over tot evacuatie van de stad. De plek waar ik nu een georganiseerde tour maak. Vandaag ben ik een ramptoerist.

In Pripjat piepen de geigertellers regelmatig. De compacte stralingsmeters waarschuwen ons voor plekken met een verhoogde radioactiviteit. Zeker bij wat Bodnarchuk hotspots noemt. Een hoopje bladeren bij een afwateringspijp, een gat in het asfalt op het verlaten kermisterrein. Bij een lapje stof in de ontvangsthal van het voormalige ziekenhuis gaat de teller door het dak. 79,8 microsievert per uur zegt het display, zo’n 280 keer de normale achtergrondstraling in Nederland. De gids kent alle plekken precies uit zijn hoofd. Hij is naar eigen zeggen zo’n 700 keer in het rampgebied geweest.

Twijfel

Wie waagt zich in zo’n nucleair slagveld? Voor de reis heb ik getwijfeld. Hoe indrukwekkend de verlaten scènes rondom Tsjernobyl ook moesten zijn, was dit het waard om mezelf aan een misschien wel gevaarlijke dosis radioactiviteit bloot te stellen? Wie echter nuchter naar de getallen kijkt, lijkt snel overtuigd.

Tussen de kortstondige pieken is de verhoogde achtergrondstraling in Tsjernobyl doorgaans nog geen halve microsievert per uur, ‘slechts’ een paar keer de normale achtergrondstraling. Aan het einde van de dag wijst de teller een totale dosis van 0,003 millisievert aan. En dat valt mee. Zo worden reizigers in een vliegtuig op grote hoogte óók blootgesteld aan verhoogde (maar veilige) dosissen kosmische straling. Ik heb tijdens mijn vlucht van Amsterdam naar Kiev waarschijnlijk meer extra straling opgelopen dan gedurende mijn bezoek aan de ‘verboden zone’ van Tsjernobyl.

New Safe Confinement

Minder geluk hadden de brandweermannen die als eerst naar de rampplek werden gestuurd om de ontstane brand te blussen. Tientallen van hen overleden binnen enkele dagen aan de gevolgen van acute stralingsziekte. Het lapje stof van daarnet waarbij de geigerteller zo te keer ging was volgens de gids een deel van een brandweerpak…

Inmiddels lijkt de situatie bij reactor vier redelijk onder controle. Als ik oog in oog sta met de rampreactor piept de geigerteller in mijn zak, maar het stralingsniveau is lager dan op sommige plekken in Pripjat even verderop. Het gat in het dak van het reactorgebouw is in de maanden na de ramp gesloten met een sarcofaag, een constructie die het binnenste van de reactor hermetisch afsluit. Toch zijn er zorgen, bijvoorbeeld over hoe lang deze sarcofaag nog bescherming biedt van het radioactieve materiaal binnen.

Terwijl het reactorgebouw en de sarcofaag er aan mijn linkerhand oud, smerig en roestig uitzien – het herinnert me aan de taferelen even verderop in Pripjat – is er rechts iets heel anders te zien. Hier verrijst een spiksplinternieuwe sarcofaag van blinkend metaal, de zogenoemde New Safe Confinement (NSC). De afmetingen zijn indrukwekkend: volgens de bouwers zou de Parijse Notre-Dame-kathedraal in de meer dan honderd meter hoge hal passen.

Zonder precies te weten hoe de situatie in Tsjernobyl is, zegt Wakker dat het nog een hele klus zal worden om de hoog radioactieve splijtstof – de ‘brandstof’ van een kerncentrale – uit de zwaar beschadigde reactor te halen. “In een normale kerncentrale is dat routinewerk. Het gebeurt bijvoorbeeld jaarlijks bij het verversen van de brandstof”, zegt hij. “Zonder de splijtstof is al zo’n 99 procent van de radioactiviteit uit het systeem, en een ontmanteling wordt zo een stuk makkelijker.”

Wakker legt uit dat bij een reguliere ontmanteling de reactor na verwijdering van de splijtstof opgeruimd kan worden. Ten eerste gaat het om de metalen en betonnen onderdelen die het dichtst bij de kern zaten en zelf radioactief zijn geworden door het jarenlange bombardement van neutronen in de reactor. “Dat kan allemaal in het reactorvat door robots op afstand gebeuren, doorgaans op de bodem van het beschermende reactorzwembad”, zegt hij. “Uiteindelijk haal je de onderdelen in bijvoorbeeld loden containers naar boven en kunnen ze naar de opslag.”