In de buurtsuper verraad je een winkeldief eerder

Speltheorie is nu ook doorgebroken in de psychologie. Een psycholoog van de universiteit van Maryland heeft in samenwerking met informatici een computermodel ontwikkeld, dat laat zien hoe mensen reageren wanneer ze een winkeldief betrappen: geven ze hem aan of lopen ze door?

13 december 2013

Het onderzoek werd bedacht nadat sociaal psychologe Michele Gelfand zich afvroeg waarom mensen sociale verantwoordelijkheid nemen. Hoe moet een maatschappij in elkaar zitten, willen mensen zich verantwoordelijk voelen voor de spullen in de winkel? Haar hypothese was dat mensen in een lokale, kleine winkel veel eerder een winkeldief zouden verraden dan in een grote, anonieme supermarkt.

Zou jij wat zeggen als je naast je iemand een chocoladereep in zijn zak ziet stoppen? Als je in de stad woont, is de kans dat zulke ‘sociale controle’ in je hoofd opkomt veel kleiner dan in een klein dorp.
U.S. Army Korea (Historical Image Archive)

Geen veldwerk

Om haar idee te testen, besloot ze niet op veldwerk te gaan omdat het altijd lastig is om dan een ‘puur’ resultaat te krijgen en bovendien de ethiek van – zelfs voor het onderzoek in scene gezette – winkeldiefstal twijfelachtig is. Ze klopte aan bij de informatica-afdeling van de universiteit om samen met hen een wiskundig model te maken. Dit model moest verklaren waarom in sommige gemeenschappen winkeldiefstal en andere kleine criminaliteit wel door de burgers wordt opgemerkt en in andere niet.

Het model gebruikte een speciale vorm van wiskunde om de situatie te beschrijven: speltheorie. Dit is een wiskundetak die in steeds meer gebieden toepassingen heeft. In het kort probeert speltheorie een situatie te beschrijven waarin meerdere deelnemers een voor hen zo voordelig mogelijk keuze maken.

Neem bijvoorbeeld de volgende situatie: twee mensen moeten een beslissing nemen. Als ze allebei nee zeggen, krijgen ze 50.000 euro. Zegt de één ja en de ander nee, dan krijgt de ja-zegger een ton. Zeggen ze allebei ja, dan krijgt niemand iets. De voordeligste beslissing kan je berekenen met wiskunde; dat is speltheorie.

Een klein supermarktje in een klein dorp; als inwoner van dit dorp zie je de winkel niet graag failliet gaan; dan moet je plotseling een half uur rijden naar de dichtbijzijndste ALbert Heijn. — Een klein supermarktje in een klein dorp; als inwoner van dit dorp zie je de winkel niet graag failliet gaan; dan moet je plotseling een half uur rijden naar de dichtbijzijnste supermarkt.
Richard Dorrell, Wikimedia Commons

De winkeldiefsituatie lijkt een klein beetje op zo’n situatie: persoon A (de dief) steelt van persoon B (de winkel). Persoon C (de buitenstaander) heeft maar weinig te winnen bij het aangeven van persoon B. De vraag in het model is nu: zijn er situaties waarin persoon C toch ‘winst’ maakt door persoon B erbij te lappen?

Kleine groep controleert eerder

Het model bevestigde de hypothese van Gelfand; de kans dat sociale controle een belangrijk onderdeel wordt van de maatschappij, is veel groter in kleine groepen waarin mensen maar moeilijk naar andere gebieden toe kunnen, zoals kleine dorpjes of boerensamenlevingen. In grotere maatschappijen, zoals in steden, letten mensen minder op elkaar.

Dat verschil ontstaat doordat het in kleine gemeenschappen – uiteindelijk – veel voordeliger is om winkeldieven en ander schorem aan te pakken, omdat een lokale, kleine supermarkt anders snel ten onder kan gaan. Daarvoor voel je je verantwoordelijk, zeker als je de eigenaar kent. Overigens is dit gedrag volgens Gelfand geen oprecht altruïsme; de aanspreker heeft er immers ook baat bij dat de gemeenschap goed met elkaar omgaat en de supermarkt blijft bestaan; anders kan hij of zij geen boodschappen in de buurt meer doen.

Speltheorie

Het model maakt gebruik van evolutionaire speltheorie. Dit is een speciale soort speltheorie, die gebruik maakt van de concepten achter evolutie; het meest fitte dier in een gemeenschap overleeft en geeft zijn genen door. Dit hebben wiskundigen een paar decennia terug in een model weten te vangen. Het lijkt een beetje op evolutionaire algoritmen, die niet alleen bruikbaar zijn om de evolutie van een soort te voorspellen, maar ook zelf evolueren; elke ‘generatie’ wordt het algoritme net een beetje anders, waardoor er een betere ‘soort’ uitrolt.

Aan de andere kant is de enorme Wal Mart een makkelijk doelwit voor winkeldiefstallen; omdat het zo’n enorme winkel is, is er nauwelijks iemand die een band heeft met het lot van de megamarkt. Daardoor kan winkeldiefstal makkelijker plaatsvinden – de sociale controle valt weg bij dergelijke enorme supermarkten. — Zo’n enorme Wal Mart is een makkelijk doelwit voor winkeldiefstallen: omdat de winkel zo groot en anoniem is, is er nauwelijks iemand die een band heeft met het lot van de megamarkt. Daardoor kan winkeldiefstal makkelijker plaatsvinden; de sociale controle valt weg bij dergelijke enorme supermarkten.
Ben Schumin

Evolutionaire speltheorie is inmiddels een redelijk belangrijk onderdeel van evolutie-onderzoek geworden, omdat de simulaties het ontstaan van evolutionaire opmerkelijkheden zoals altruïsme en seksuele selectie aantonen. Als je het spel lang genoeg laat spelen, komen onder bepaalde voorwaarden deze eigenschappen naar buiten. In zekere zin is de uitkomst van een evolutionair wiskundig model dus altijd onzeker. Ook in dit geval had Gelfand geen idee of haar hypothese uit zou komen.

Dat dat wél het geval blijkt, is interessant. Op het eerste gezicht lijkt de conclusie logisch: mensen in een dorp hebben het beste voor met ‘de gemeenschap’ en beschermen elkaar dus tegen onrust. Aan de andere kant is het net zo aannemelijk dat mensen de winkeldief beschermen omdat ze hem of haar kennen. Desalniettemin is de kans groter dat mensen de dief verraden: blijkbaar is rechtvaardigheid uiteindelijk toch belangrijker in kleine maatschappijen.

Bron

Patrick Roos, Michele Gelfand e.a., High strength-of-ties and low mobility enable the evolution of third-party punishment, Proceedings of the Royal Society B, 11 december 2013, DOI:10.1098/rspb.2013.2661

Reageer