Illegale organen te koop

In Kosovo was de Medicus-kliniek in de hoofdstad Pristina betrokken bij de handel in nieren. De zaak kwam in het najaar van 2008 aan het licht, toen ineens veel buitenlanders met een brief van het ziekenhuis op het plaatselijke vliegveld arriveerden. In de brief verklaarden artsen dat de patiënt naar Kosovo kwam voor de behandeling van hartklachten. Dat was vreemd, want in de landen waar de patiënten vandaan kwamen is hartzorg over het algemeen beter geregeld dan in Kosovo.

Patiënten waren afkomstig uit Israël, Polen, Canada, Duitsland, Oekraïne en Turkije en betaalden ongeveer 100 duizend dollar voor een nieuwe nier. Donoren kwamen uit Israël, Rusland, Oekraïne, Turkije, Wit-Rusland, Kazachstan en Moldavië. Hen werd een bedrag van twintigduizend tot dertigduizend dollar beloofd. Vele donoren ontvingen echter maar een deel van het geld of helemaal niks. Bovendien werden ze, bij aankomst in Kosovo, onder druk gezet om documenten te tekenen dat hun donatie altruïstisch was.

Alle betrokkenen strafbaar

In deze twee voorbeelden waren artsen willens en wetens betrokken bij de orgaanhandel, maar dat is lang niet altijd zo. Patiënt en donor kunnen samen naar het ziekenhuis komen en doen alsof donatie altruïstisch is. Ambagtsheer kent dan ook verhalen van artsen die vraagtekens plaatsen bij de herkomst van een nier en vermoeden dat er iets niet pluis is.

Maar daar kunnen en mogen ze weinig mee doen. “Het beroepsgeheim van een arts is vrij heilig”, legt ze uit. “Artsen kunnen hun patiënt ernaar vragen, maar vaak wordt de vraag ontweken of maar half beantwoord. Er komt in de toekomst een meldpunt voor mensenhandel. Orgaanhandel zou daar ook onder kunnen vallen, maar dan moet je als arts wel heel zeker weten dat de donor schade ondervindt. Sommige donoren zijn misschien wel heel blij met het bedrag dat ze voor hun nier hebben ontvangen.”

Orgaanhandel en mensenhandel met het oog op orgaanverwijdering zijn bijna overal ter wereld verboden. Iran is de grote uitzondering (zie kader ‘Nieren kopen in Iran’). In de praktijk is het wel lastig om mensen te veroordelen, want wanneer is iets een misdaad? Als iemand ontvoerd wordt om een nier te kunnen doneren, is de zaak vrij duidelijk. Maar wat als donor en handelaar samen een mooi bedrag afspreken voor de nier? Ook dan zal een rechter dit waarschijnlijk als misdrijf zien, omdat de handelaar gebruik maakt van de vaak kwetsbare (financiële) positie van de donor.

Ten tweede worden zowel donor als ontvanger bij een standaard transplantatieoperatie uitgebreid getest. Daarbij bekijken artsen of de conditie van de ontvanger en de donor (in het geval van donatie bij leven) goed genoeg is om de operatie aan te kunnen, of de donor geen infecties onder de leden heeft en of er een goede ‘match’ is tussen donor en ontvanger. Door te kijken naar de bloedgroep en naar speciale eiwitten (antigenen) op de lichaamscellen kunnen artsen voorspellen hoe groot de kans is dat het donororgaan na transplantatie zal worden afgestoten. Transplantatie kan ook plaatsvinden zonder deze tests, met afweeronderdrukkende medicijnen die dan afstoting kunnen voorkomen, maar dan is de uitkomst voor patiënt en donor een stuk onzekerder.

Zowel in Zuid-Afrika als in Kosovo werd, in ieder geval een aantal, medische tests gewoon gedaan. Maar volgens Ambagtsheer is dat lang niet altijd het geval. Zo vertelt ze bijvoorbeeld over een zaak op de Filippijnen waarbij niet gescreend was en waar achteraf duidelijk werd dat de donor nooit een nier had mogen afstaan, omdat zijn overgebleven nier niet goed genoeg functioneerde.

Eerlijke prijs

Naar schatting zijn wereldwijd vijf tot tien procent van alle nierdonaties illegaal. Handelaren en ronselaars verdienen daar tussen 600 miljoen en 1,2 miljard dollar mee. De nieren zijn wereldwijd serieuze handelswaar geworden. Internet speelt daarbij een belangrijke rol. Patiënten doen via social media en vraag- en aanbodsites een oproep voor een nieuwe nier. Sommige donoren plaatsen via dezelfde kanalen advertenties waarin ze een nier aanbieden vanwege financiële problemen.

In Nederland is, net als in veel andere Westerse landen, een tekort aan donornieren. Jaarlijks overlijden ongeveer zestig tot tachtig mensen terwijl ze op de wachtlijst staan voor een niertransplantatie, zo blijkt uit cijfers van de Nederlandse Transplantatiestichting. Uit diezelfde cijfers blijkt ook dat er jaarlijks twee of drie patiënten van de wachtlijst verdwijnen na transplantatie in een niet-Eurotransplant land. Eurotransplant is een organisatie waarin acht verschillende landen (Nederland, België, Duitsland, Luxemburg, Oostenrijk, Hongarije, Kroatië en Slovenië) samenwerken voor de beste transplantatiezorg. Zijn patiënten die buiten Eurotransplant om worden behandeld betrokken bij orgaanhandel? Dat hoeft niet, maar het zou wel kunnen.

Ambagtsheer sprak tijdens haar onderzoek ook met een aantal patiënten, afkomstig uit Nederland, die voor transplantatie naar het buitenland zijn afgereisd. De meeste van hen zijn tegen orgaanhandel, maar zijn wel bereid om een ‘eerlijke’ prijs te betalen voor het orgaan van een donor.

Wat zou zo’n eerlijke prijs dan kunnen zijn? Daar denkt het Centrum voor Ethiek en Gezondheid serieus over na. Al in 2007 publiceerden zij het rapport ‘Financiële stimulering van orgaandonatie – Een ethische verkenning’. Daaruit blijkt dat altruïsme en betaling goed samen kunnen gaan. Wel adviseren de auteurs om betaling uit te keren in de vorm van een levenslange korting op de verplichte zorgverzekering, een beloning die voor een dertigjarige donor kan oplopen tot een bedrag van zeker veertigduizend euro. Op die manier voorkom je dat gezonde mensen onder het mes gaan om in één keer een groot geldbedrag te ontvangen.