‘Ik kan diep genieten van merkwaardige drogredenen’

Zijn studenten noemen hem de ‘Johan Cruijff van de logica’ en zelfs ‘the god of logic’: iedereen komt naar het stadion, de collegezaal, om hem te zien. In Amsterdam, Stanford en Peking. Want Johan van Benthem bewees dat zijn vakgebied – de kunst van het correct redeneren – zich niet hoeft te beperken tot de wiskunde en filosofie. Je kunt de logica ook toepassen op empirische vakgebieden zoals de neurowetenschappen, om het taalvermogen van ons brein te onderzoeken, bijvoorbeeld. Dit jaar werd hij 65 en gaat hij bij de Universiteit van Amsterdam met emeritaat. Aanstaande vrijdag en zaterdag zullen zijn studenten, promovendi en collega’s uitgebreid afscheid van hem nemen.

Bij een kopje koffie filosofeert Van Benthem over ons ingebouwde gevoel voor logica, en waar hij breekt met klassieke logici. “Die willen alleen weten wat écht – dus wiskundig – correct taalgebruik is. Hoe de mens zich gedraagt, interesseert hen niet.” Van Benthem verheugt zich juist op zijn rol in het interdisciplinaire project Language in Interaction, waarvan hij een van de initiatiefnemers is. Deze herfst gaat zijn onderzoek van start en zal hij als logicus naast neurowetenschappers, taaltechnologen, psychologen en linguïsten een grote rol spelen in de zoektocht naar hoe ons brein natuurlijke taal verwerkt en gebruikt. Ook beschrijft hij welke dompers zijn carrière heeft gekend, en hoe hij zijn logische kennis gebruikt in het dagelijks leven. “Het is fantastisch hoe onredelijk mensen kunnen zijn!”

Logische intuïtie

Als je even nadenkt, zou je best kunnen inschatten waar natuurkundigen, psychologen of historici zich zoal mee bezig houden. Maar logici? Van Benthem geeft een spoedcursus. “De logica ontstond toen mensen in de Oudheid begonnen na te denken over hun taalgebruik, hoe ze redeneerden en argumenteerden. Ze observeerden verschillende patronen. Sommige gevolgtrekkingen bleken geldig of ongeldig. Voor andere bleek intuïtief wel wat te zeggen, maar die bleken niet in álle gevallen te kloppen.”

Er ontstond behoefte aan de formele onderbouwing van taalgebruik, vervolgt Van Benthem. “Men begon te vermoeden – en dat denken we nog steeds – dat er normatieve regels áchter de taal zitten. Als iemand iets tegen je zegt, denk je niet bewust na over geldige en ongeldige vormen van redeneren, maar het idee is dat deze op de achtergrond wel spelen. De klassieke logici probeerden deze regels zichtbaar te maken, door de formele structuur van taal systematisch te onderzoeken, met filosofie en wiskunde.”

Hij geeft een eigentijds voorbeeld. “Stel, je bent naar het ziekenhuis gebracht. De dokter weet het volgende: als het probleem in je hersenen zit, zit het niet in je hart. Nu blijkt door een scan dat het probleem niet in de hersenen zit. Wat denk je dan?” Hmm… dat het in je hart moet zitten? “Nee! Dat is een voorbeeld van een incorrecte redeneerwijze. De dokter zei namelijk: ‘als hersenen, dan niet hart’. En je concludeert: ‘als niet hersenen, dan hart’.”

Nog een voorbeeld, om te oefenen. “De dokter zegt: als je dit medicijn slikt, dan word je beter. Je neemt het medicijn, want, denk je, als je het niet slikt, dan word je niet beter. Waarom is dit ongeldig? Omdat de opmerking van de dokter niet uitsluit dat helemaal niets slikken ook heel goed kan werken. Een logicus vergelijkt patronen van zulk soort ongeldige conclusies met die van geldige. Zoals de conclusie dat als je niet beter wordt, je het medicijn niet hebt geslikt. Denk maar eens na: dat kan namelijk écht niet anders!”

Als u denkt dat er logische regels achter de taal zitten, dan gaat u er vanuit dat we een ‘ingebouwd’ gevoel voor logica hebben.

“We denken inderdaad dat de meeste mensen van nature ‘voelen’ wat geldig is en wat niet, maar welke krachten hierop van invloed zijn geweest, dat weten we nog steeds niet. De Griekse filosofie had hier wel een antwoord op: dat de ‘goddelijke vonk’ ons redeneervermogen heeft ingegeven. Wij zijn nou eenmaal zo geschapen dat wij met onze filosofische intuïtie achter de feiten andere feiten kunnen zien, diepere feiten. Het is een wonder dat wij dat kunnen, en we ervaren dit talent in dank.”

“Maar als je niet gelovig bent, dan is dat antwoord niet zo bevredigend. Daarom begonnen mensen zo’n tweeduizend jaar geleden te denken: dat begrip geldigheid, kun je dat misschien wiskundig definiëren? Wat betekent het eigenlijk dat een conclusie geldig volgt uit de aannames, de zogeheten premissen? Nou, dat in iedere situatie waarin de premissen waar zijn, de conclusie ook waar is. Als je aanneemt dat logische wetten een algemene eigenschap zijn van de natuur, dan zou het succes van onze evolutie gebaseerd kunnen zijn op het feit dat we goed konden redeneren in overeenstemming met de natuur. De logica heeft wellicht een grote overlevingswaarde.”

“Stel dat er twee groepen jagers waren die moesten redeneren over waar voedsel was. De ene groep gebruikte een geldige redenering op basis van omgevingsaanwijzingen en de andere een ongeldige redenering, een drogreden. Dan zou de laatste groep misschien van de honger omkomen.”

Waar breekt u met de klassieke logica?

“Als je denkt dat taal gedurende onze evolutie is ontstaan als een succesvolle manier van interactie, dan moet je het ook in een interactieve context onderzoeken. Klassieke logici willen daar niets mee te maken hebben. Als je wilt weten wat écht correct gedrag is, stellen zij, dan houd je je alleen bezig met ‘onafhankelijke’ overdenkingen van het individu. Wat de mens feitelijk doet, moet hij zelf weten. Dat vind ik zonde, en beperkt: ik denk juist dat de sociale kant van redeneren en informatieverwerking fundamenteel is voor de logica. Want waarom redeneer ik? Of omdat jij iets zegt dat mij aan het twijfelen brengt, of om jou te overtuigen.”

“Weer een voorbeeldje. Weet je nog, die dokter die zei: als je dit medicijn slikt, dan word je beter? We hebben net geconcludeerd dat de conclusie ‘als je dit medicijn niet slikt, word je niet beter’ logisch absoluut niet geldig is. Aan de andere kant kan je zeggen: is die conclusie echt zo dwaas? Nee. Niet als het de enige regel is die we tot onze beschikking hebben. In het recht gaat het ook zo. Stel dat in de wettekst staat: als u te hard rijdt, dan moet u een boete betalen. Dan is het niet onredelijk om te redeneren dat als je niet te hard rijdt, je geen boete hoeft te betalen. Waarom? Omdat deze rechtsregel de enige relevante regel is die van kracht is! Als ons taalsysteem ook zo werkt, dan zou je kunnen aannemen dat mensen redeneren met een heel ingewikkeld stelsel van rechtsregels. En hoe meer regels, hoe subtieler het model wordt om logisch te bestuderen wat er zich feitelijk afspeelt, oftewel: hoe we ons gedragen.”

“Ik heb ooit een logische theorie gemaakt waarmee ik precies kon beschrijven en voorspellen hoe complex numeriek taalgebruik is voor een rekenautomaatje. Ik denk dat we dat ook kunnen doen voor onze cognitie. En ik vermoed dat vanaf een bepaald niveau van redeneren, dit niet meer automatisch gebeurt maar via de taal gaat lopen. Ik heb zelf geen verwachting van wat de hersenen zouden móeten doen – daar heb ik ook geen verstand van – maar ik ben wel heel benieuwd. Zulk soort grote vragen gaan we met neurowetenschappers, psychologen, linguïsten en logici onderzoeken: een veelbelovende samenwerking.”

Beïnvloedt de logica u ook buiten uw vakgebied? Maakt het dagelijks leven makkelijker?

“Ja, het helpt me bijvoorbeeld bij het plannen van vergaderingen. Als je nadenkt over hoe argumentatie loopt, kan je beredeneren hoe je iemand het beste kan overtuigen. Als je iets gedaan wil krijgen, moet je overigens wel kunnen onderkénnen dat iemand verkeerd redeneert, maar het is geen slimme zet om dat aan de orde te stellen. Dan krijg je mensen tegen je.”

Ik kan me voorstellen dat als u zo precies nadenkt, u in het dagelijks leven veel drogredenen tegenkomt. Is dat niet ergerlijk?

Als u terug kijkt op uw carrière, waar bent u dan bijzonder trots op?

“Dat gaat gevaarlijk in de richting van de vraag wat mijn passie is. Daar heb ik met mijn zoons altijd ruzie over. Dan schrijven zij in een sollicitatiebrief over hun passie, en stel ik voor dat ze het woord ‘passie’ overal vervangen door ‘lichte interesse’. Maar ik denk dat je tevreden kan zijn als je uit je talent hebt gehaald wat er in zit. Onderzoeksmatig heb ik dat gedaan. Of dit van blijvende waarde is, is niet aan mij om te beoordelen. Daarnaast vind ik onderwijs en werken met studenten nog steeds werkelijk interessant, omdat ik bevrediging schep in mensen op een bepaald denk- en prestatieniveau te krijgen. Thuis wordt een van de belangrijkste planken in de boekenkast gevormd door de proefschriften van mijn studenten. En iedere dag, als ik er toevallig langs loop en mijn blik valt er op, dan ervaar ik… ik zal niet zeggen een diep geluksgevoel, en ook geen passie,” – lacht hard – “maar toch een zekere tevredenheid ja!”