Ik heb geen vrije wil! Welles, die heb je wel!

“Ons brein bepaalt wat we doen. Onze gedachten, meningen en intenties hobbelen daar achteraan”, meent neurowetenschapper Victor Lamme van de Universiteit van Amsterdam. “Daarom zijn wij makkelijk te manipuleren en weet een hersenscan beter wat we willen dan dat we dat zelf weten.”

Lamme, auteur van de bestseller De vrije wil bestaat niet en mededirecteur van neuromarketingbureau Neurensics, heeft er weinig twijfels over en hij zal zijn ideeën verdedigen op 11 maart tijdens een congres geheel gewijd aan de vraag of we ‘knecht zijn van ons brein of meester over ons gedrag’. Of hebben we wel een vrije wil, maar is die niet van ons, zoals de hooggeleerde Nijmeegse wiskundige en boeddhist Henk Barendregt in 2011 zo mooi paradoxaal zei in het Human-televisieprogramma Profiel.

De opvatting van hersenwetenschapper Dick Swaab, emeritus-hoogleraar neurobiologie aan de UvA over onze vrije wil komt sterk overeen met die van Lamme. Volgens Swaab, auteur van Wij zijn ons brein, houdt het begrip vrije wil in dat je onder precies dezelfde omstandigheden ook een andere keuze had kunnen maken.

“Er bestaat geen twijfel over dat wij het gevoel hebben ons gedrag weloverwogen te sturen”, zegt Swaab. “Uit de wijze waarop onze hersenen zich ontwikkelen en de manier waarop wij onze beslissingen nemen, blijkt dit gevoel echter slechts een plezierige illusie te zijn. Het gevoel van vrije wil ontstaat doordat onze rechter hersenhelft onbewust een beslissing neemt en de linker hemisfeer, achteraf, een al dan niet logisch verhaaltje maakt over de vraag waarom we dit besluit hebben genomen.’

Toerekeningsvatbaar

Lamme en Swaab zijn hersenwetenschappers. In het debat wordt niet zelden over het hoofd gezien dat de vrije wil een begrip uit de filosofie is, zegt Hjalmar van Marle, hoogleraar forensische psychiatrie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en ook als psychotherapeut verbonden aan de forensische polikliniek Het Dok in Rotterdam.

De vrije wil is volgens Van Marle geen hersenfunctie die met empirische middelen of gedragsdeskundig onderzoek zichtbaar gemaakt kan worden. “Wat deskundigen via medische diagnostiek kunnen bepalen, zijn functiestoornissen in het brein. Maar hoe ‘de wil’ door enige stoornis beperkt zou worden, valt niet te achterhalen. De ‘vrije wil’ is geen begrip uit het bio-psychosociale domein, maar uit dat van de filosofie, en het zal dus met andere middelen onderzocht moeten worden.”

Dat je beslissingen dus veroorzaakt worden door de informatie die je krijgt, is volgens Dennett niet erg en niet in tegenspraak met vrije wil. “Je wilt toch worden geïnformeerd door de wereld, zodat de keuzes die je maakt, het beste aansluiten bij je doelen en projecten? Als dat geen vrije wil is…”