IJslands: taal van vikingen en saga’s

Een IJslandse saga vertelt dat IJsland in het jaar 874 gekoloniseerd werd door vikingen uit Noorwegen. In die tijd sprak men in grote delen van Scandinavië dezelfde taal, Oudijslands, ook wel Oudnoors genoemd.

Door de geïsoleerde ligging van het eiland verschilt het moderne IJslands echter erg van de overige Scandinavische talen, zoals Deens of Noors. Voor de bewoners van het Scandinavische schiereiland is IJslands dan ook niet zonder meer verstaanbaar.

Vreemde letters

Het IJslands ( íslenska) is een West-Scandinavische taal en behoort, net als het Nederlands, tot de Germaanse taalfamilie. De taal kent circa 280.000 sprekers en is de officiële taal van de republiek IJsland ( Lýðveldið Ísland).

In de streek rondom Gimli (Zuid-Canada) wordt ook nog een verbasterde variant van de taal gesproken door emigranten die in de jaren 1940 naar Canada trokken. De taal wordt geschreven met het Latijnse alfabet, aangevuld met lettertekens die het Nederlands niet kent, zoals de ð, þ en æ. De ð komt behalve in het IJslands alleen voor in de kleinste Scandinavische taal, het Faerøers ( føroyskt). Hij wordt uitgesproken als de stemhebbende th in het Engelse ‘that’; de stemloze letter þ als in ‘think’. Het letterteken þ komt behalve in het IJslands in geen enkele andere taal voor.

Puristisch

De taal van IJsland is erg puristisch: er zijn nauwelijks leenwoorden, woorden uit vreemde talen. Dit wordt met name veroorzaakt door de afgelegen ligging van het eiland, waardoor er weinig contact was met omringende talen. Bovendien is in de moderne tijd geprobeerd buitenlandse woorden te weren door IJslandse woorden te bedenken voor vreemde termen. Met succes: het Engelse jargon dat andere talen zo kenmerkt ontbreekt in het IJslands grotendeels. Vaak stelde de IJslandse Taalraad ( Íslensk Málnefnd) een alternatief voor, dat afgeleid was van een woord uit het oudere IJslands.

Zo is het woord voor ‘telefoon’ in het IJslands sími, een oud woord voor ‘draad’, en heet een ‘computer’ op IJsland tölva (een combinatie van völva, ‘zieneres’, en tala, ‘getal’). Een ‘e-mail’ is tölvupóstur, lett. ‘post verstuurd met de zieneres van getallen’. Niet alle nieuwe woorden vonden echter ingang: zo wordt vindlingur (‘kleine sigaar’) voor ‘sigaret’ nauwelijks gebruikt, het leenwoord sígaretta daarentegen wel. Van veel nieuwe, Engelse woorden wordt de spelling vaak aangepast aan het IJslands: zo wordt ‘hi’ als hæ gespeld en werd ‘safe’ in het IJslands seif.

Pagina uit een manuscript van de saga over Erik de Rode (Eiríks saga rauða)

Aan het einde van de jaren 1990 ontstond een stroming die alle buitenlandse woorden wilde vervangen door (nieuwe) IJslandse termen. Aanhangers van het zgn. háfrónska (‘Hoogijslands’) stelden nieuwe woorden voor als vorjól (‘lente-kerst’) in plaats van páskar (‘Pasen’) en svefnþjófur (‘slaapdief’) voor vekjaraklukka (‘wekker’). De háfrónska-stroming kent relatief weinig aanhang onder de IJslandse bevolking.

Edda

Voor taalkundig onderzoek is het IJslands erg belangrijk, met name vanwege het pure karakter van de taal. Ook de IJslandse sagaliteratuur is in dit opzicht een belangrijke literaire bron. De middeleeuwse saga’s zijn geschreven in het Oudijslands, een voorloper van het huidige IJslands. De saga’s bevatten spannende verhalen over gebeurtenissen op IJsland en Noorwegen in de periode 850-1100. Deze verhalen vertellen ons veel over taal en cultuur van het middeleeuwse Scandinavië. Omdat het IJslands sinds de middeleeuwen weinig veranderd is, kunnen IJslanders hun oude teksten relatief gemakkelijk lezen. Een ander belangrijk werk uit de middeleeuwse IJslandse literatuur is de Edda. Dit boek bevat poëtische verhalen over helden en goden en vertelt over hun heldhaftige avonturen. Ook bevat dit werk veel wijsheden en spreuken. De Edda en sommige saga’s zijn ook in het Nederlands vertaald.

Bjarkar

Door sommigen wordt het IJslands als moeilijk omschreven, niet alleen vanwege het puristische karakter maar ook vanwege het uitgebreide naamvalssysteem. In het IJslands wordt een naamval, net als bij voorbeeld in het Duits, gebruikt om aan te geven welke functie een woord in een zin heeft. In het IJslands is het gebruik van naamvallen echter zeer uitgebreid en kan het uiterlijk van een woord helemaal veranderen naar gelang de naamval. Bovendien worden lidwoorden, naamwoorden, voornaamwoorden en zelfs eigennamen meeverbogen. Wanneer je in het IJslands wilt zeggen dat er een nieuw album van de zangeres Björk verschenen is, heb je het over ný plata Bjarkar ( Bjarkar is de genetivus-vorm van de naam ‘Björk’). Veel woorden veranderen dus van vorm. Een zelfstandig naamwoord dat vaak gebruikt wordt om aan te geven hoeveel verschillende gedaanten een IJslands woord kan aannemen, is fjörður (‘fjord’). Alle naamvalsvormen van dit woord op een rijtje:

Dit overzicht geeft goed aan, hoe rijk het IJslands als taal is. Met een beetje doorzettingsvermogen is de grammatica echter goed onder de knie te krijgen. Tot 2002 was het nog mogelijk om aan een Nederlandse universiteit IJslands te studeren, als bijvak. Inmiddels moet je hiervoor naar het buitenland, of moet je privéles nemen. Er zijn echter goede lesmethodes IJslands verkrijgbaar, de meeste in het Engels.

Moderne poëzie

De afgelopen vijftien jaar zagen we een hernieuwde interesse voor de literatuur van IJsland, ook in Nederland. Vertalingen van misdaadschrijvers als Arnaldur Indriðason en Yrsa Sigurðardóttir gaan als zoete broodjes over de toonbank. Ook verscheen er een moderne vertaling van de Edda. In 2007 verscheen bovendien de eerste Nederlandse bloemlezing van IJslandse poëzie, Moordliederen. Moderne IJslandse poëzie. De afgelopen tien jaar werden circa 25 IJslandse romans in het Nederlands vertaald. IJsland prikkelt, net als in de vikingtijd, nog steeds de verbeelding.

Meer lezen:

• Neijmann, Daisy L. 2001. Colloquial Icelandic. The Complete Course for Beginners. London: Routledge (lesmethode IJslands)
• Otten, Marcel. 2004. _Edda._Amsterdam: Ambo/Anthos
• Otten, Marcel. 2006. Verhalen uit de vikingtijd. Amsterdam: Ambo/Anthos
• Pétursson, Magnús. 2006. Lehrbuch der isländischen Sprache. Hamburg: Helmut Buske Verlag (lesmethode IJslands)
• Vries, Jan de. 1999. _Edda. Goden- en heldenliederen uit de Germaanse oudheid._Deventer: Ankh-Hermes