Iedereen stoïcijn

Wie ‘stoicism’ intypt op YouTube stuit onder meer op afbeeldingen van bebaarde Romeinse beelden met een sixpack. De video’s hebben miljoenen weergaven en titels als ‘Stoicism: Become Undefeatable’ of ‘The Ultimate Guide to Fixing Yourself and Your Life’. 

De antieke filosofie is nooit helemaal weggeweest, maar lijkt nu dankzij de zelfhulpwereld populairder dan ooit. Deze adaptatie van het klassieke stoïcisme wordt ook wel het ‘broïcisme’ genoemd en is een vaak hypermasculiene interpretatie van stoïcijnse principes. De nadruk ligt hierbij op emotionele controle, discipline en onverschilligheid tegenover externe omstandigheden als middel om succes, zelfvertrouwen en mannelijkheid te versterken.

Aantrekkingskracht

Pablo M. Lamberti, filosoof en auteur van het boek 'Een oefening in leven, filosofie als ambacht', omschrijft het stoïcisme als “een manier van leven, die gericht is op de transformatie van de ziel. Het ultieme doel is om een staat van gemoedsrust te bereiken en niet gestoord te worden door emoties.” Classicus Bert van den Berg, docent aan de Universiteit Leiden, vult aan: “De stoa definieert geluk als een leven waarbij je je potentieel als rationeel wezen ten volle ontplooit. Er is eigenlijk maar één ding echt belangrijk: dat je keuzes rationeel zijn. Die claim gaat zóver dat de stoa zegt dat je gelukkig kan zijn als je gemarteld wordt, zolang je rationeel hebt gehandeld en dus je autonomie en waardigheid hebt behouden.”

De aantrekkingskracht van het stoïcisme voor de zelfhulpwereld is goed te verklaren. Lamberti ziet de teloorgang van het christendom als mogelijke oorzaak van de toegenomen interesse: “Mensen zoeken naar handvatten in deze verwarrende tijd.” Van den Berg is het daarmee eens. “Mensen moeten zich staande houden in een wereld waarin ze op zichzelf zijn aangewezen. Waar vroeger God troost bood, doet nu het stoïcisme dat.”

Stukje goddelijkheid

Bovendien zijn de werken die zijn overgeleverd van Romeinse stoïcijnen als Seneca, Epictetus en Marcus Aurelius en verrassend toegankelijk geschreven, waardoor je ze zonder al te veel voorkennis kan lezen. Maar dat is ook waar het misgaat, aldus Lamberti. “Je kan de denkbeelden van tweeduizend jaar geleden niet zomaar op de moderne tijd projecteren.” Daarvoor is de manier waarop we nu naar de wereld kijken te ingrijpend veranderd.

Vaak wordt de spirituele kant van het stoïcisme over het hoofd gezien, merkt de filosoof. “De rede, of logos, is in het stoïcisme een goddelijke roeping. Het individu is begiftigd met de rede en dus elk individu heeft een klein stukje goddelijkheid in zich.” De ‘god’ waar Lamberti over spreekt, is geen antropomorf figuur, als Griekse Zeus of Romeinse Jupiter, maar staat daar nog boven. Lamberti omschrijft het als een “allesomvattend principe” of “levensenergie”.

Tegenwoordig wordt het stoïcisme vaak ingezet om een bepaald doel te bereiken. Of je nu wilt leren ondernemen, succesvol wilt zijn in de liefde of grotere spieren wilt kweken: over elk mogelijk onderwerp is een stoïcijns stappenplan te vinden. Deze transactionele en instrumentele kant van de filosofie past niet in het goddelijke wereldbeeld van de klassieke auteurs, legt classicus Van den Berg uit: “Een stoïcijn ziet zichzelf als onderdeel van een groter geheel, zowel van de kosmos als van de menselijke gemeenschap.” Bij de antieke stoïcijnen ligt daarom de nadruk op samenwerken en niet op individuele successen.

Postcodeloterij

Sterker nog, een ware stoïcijn zou niets geven om rijkdom, macht of status; ambitie staat een waar stoïcijns leven juist in de weg. Het geluk van de stoïcijn staat los van externe invloeden. Van den Berg geeft als voorbeeld het winnen van de Postcodeloterij. “Waar de meeste mensen in extase zouden zijn, zou het voor een stoïcijn niets toevoegen. Of hij rijk of arm is, doet geen afbreuk aan zijn vermogen om rationeel te denken. Op die manier doet het hem ook niets als dat geld op een later moment verdwijnt.”

Deze totale onverschilligheid voor maatschappelijk succes, maakt de filosofie zo moeilijk toepasbaar op de moderne, neoliberale samenleving, waar status en rijkdom vaak synoniem zijn aan een goed leven. De ideale stoïcijn zou zich volledig los moeten maken van maatschappelijke verwachtingen. Een leven leiden volgens het stoïcijnse ideaal, is in de hedendaagse samenleving bijna niet te doen, vertelt Lamberti: “Je zou eigenlijk fulltime met het stoïcisme bezig moeten zijn, maar tegenwoordig moet je ook inkomen generen of bijvoorbeeld een gezin onderhouden.”

Zelfonderzoek

Gelukkig erkenden ook de klassieke stoïcijnen dat het stoïcisme een vrijwel onhaalbaar ideaal belichaamt. Er zou volgens hen slechts eens in de vijfhonderd jaar een ware stoïcijn geboren worden. Toch is dat onhaalbare geen reden om de leer helemaal te verwerpen. “Het stoïcisme biedt een hoop goede handvatten om om te gaan met negatieve emoties, die ook in de moderne psychologie worden toegepast”, vertelt Van den Berg. Ook hijzelf maakt weleens gebruik van stoïcijnse inzichten, maar hij benadrukt: “De psychologie is inmiddels al veel verder door ontwikkeld. Je moet dan ook niet denken dat iets beter is omdat het oud is.”

Lamberti vult aan dat je niet zomaar een moderne stoïcijn wordt. Dit is een proces waar je een leven lang over doet. “Het begint met zelfonderzoek. Waar liggen je krachten en je zwakheden? Vervolgens breng je in kaart wat je behoeftes zijn voor verbetering. Aan de hand daarvan ontwerp je oefeningen.” Hoe deze oefeningen eruitzien is voor iedereen anders. Ze kunnen vallen in de categorie van meditatieoefeningen, aandachtsoefeningen, memorisatieoefeningen, intellectuele oefeningen of zelfs fysieke oefeningen. Lamberti vergelijkt het stoïcisme met een muziekinstrument leren bespelen. “Als je daar goed in wil worden, dan moet je er veel tijd en energie in stoppen. En daar begin je pas na een paar jaar de vruchten van te pukken.”

Materieel succes

Hoewel Van den Berg en Lamberti het een positieve ontwikkeling vinden dat er meer aandacht is voor het stoïcisme, betreuren ze de manier waarop dat gebeurt. Van den Berg vertelt: “Door figuren als Andrew Tate en de Amerikaanse auteur Ryan Holiday wordt het stoïcisme gezien als weg naar materieel succes, terwijl dat een heel andere invulling is van een succesvol leven dan de stoa heeft.” Ook Lamberti stoort zich aan het instrumentele gebruik van het stoïcisme: “Het slaat als een tang op een varken als je de denkbeelden uit de zelfhulp stoïcisme noemt.”

Kortom, het broïcisme is een te versimpelde versie van de oorspronkelijke filosofie. Waar de klassieke stoa zich richtte zich op de transformatie van de ziel, samenwerking en een leven in harmonie met de kosmos, staat het hedendaagse broïcisme vooral in dienst van persoonlijke prestaties en individuele doelen. Toch is het geen reden om het stoïcisme volledig af te schrijven: de tijdloze inzichten kunnen nog steeds waardevolle handvatten bieden om met tegenslagen om te gaan.