Wat hebben de cijfers 14, 88 en een boreale wereld met elkaar gemeen? Het zijn allemaal ‘dog whistles’: uitingen die alleen door ingewijden worden begrepen. Twee deskundigen leggen uit hoe zulke hondenfluitjes werken. Check jouw kennis in de quiz!
‘Net als al die andere landen van onze boreale wereld …’, sprak Thierry Baudet in een overwinningstoespraak na de Provinciale Statenverkiezingen in maart 2019. ‘Boreaal’ betekent letterlijk ‘noordelijk’, maar in de praktijk duikt de term vooral op in rechtsnationalistische teksten, waarmee een goed verstaander begrijpt dat het gaat om een streven naar witte superioriteit. Toen Baudet later geconfronteerd werd met de verholen racistische aard van zijn uitspraken, zei hij: ‘Ik bedoel wat ik ermee bedoel.’
Daarmee is de term ‘boreaal’ een goed voorbeeld van een hondenfluitje (of in het Engels ‘dog whistle’), aldus Margot van Mulken, hoogleraar Persuasieve Communicatie en Stilistiek aan de Radboud Universiteit. “Er is een groep die de verborgen betekenis begrijpt en een andere groep die dat niet doet.” Net als een echt hondenfluitje, dat alleen honden kunnen waarnemen, is die betekenis alleen hoorbaar voor een selecte groep toehoorders. En wanneer je wordt geconfronteerd met de impliciete betekenis van je woorden, kan je deze nog altijd ontkennen.
Politieke cartoon over het gebruik van hondenfluitjes door Donald Trump. In de cartoon kan hij zijn megafoon zo afstemmen dat zijn boodschap voor iedereen duidelijk is (middle en high) of dat deze een subtiel hondenfluitje is (low).
Phil Venditti voor Flickr via CC BY 2.0 DEEDHondenfluitje als stijlfiguur
Door sociale media neemt het gebruik van hondenfluitjes een vlucht. “Er zijn nu veel platforms waar gelijkgestemden elkaar vinden”, verklaart Van Mulken. Toch is het geen nieuw fenomeen. Ruim twintig jaar geleden droegen nazisympathisanten bijvoorbeeld vaak een Lonsdale-trui. Met een jas halfopen zijn van de merknaam alleen de letters NSDA zichtbaar, een verwijzing naar NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), de partij van Adolf Hitler. “Dat is ook een hondenfluitje. De ingewijden weten wat het betekent.”
Retorisch gezien beschouwt Van Mulken het hondenfluitje als een stijlfiguur, “om precies te zijn, als een troop”. Een troop verwijst naar het gebruik van een woord op een manier die afwijkt van de gebruikelijke betekenis, om een bepaald effect te bereiken, zoals een metafoor of ironie.
Net als ironie
Petra Hendriks, hoogleraar Semantiek en Cognitie aan de Rijksuniversiteit Groningen, doet onderzoek naar ironie, dat op veel manieren raakvlakken heeft met het concept van het hondenfluitje. Ze geeft een voorbeeld: “Als het buiten hard regent en iemand zegt: ‘Wat een lekker weertje, hè?’, dan wordt dit ironisch bedoeld. Maar sommige mensen begrijpen dat niet, zoals kinderen.” Daarnaast, voegt ze toe, is er ook altijd een uitweg als een zin een letterlijke en een figuurlijke betekenis heeft. Je kan zeggen: ‘zo bedoelde ik het niet’ of ‘het was maar een grapje’. Dat zien we volgens Hendriks ook bij hondenfluitjes, zoals bij Baudet, maar in dat geval zijn de bedoelingen kwalijker.
Hondenfluitjes komen voort uit een groepstaal van mensen die elkaar in een zekere context vinden. Zoals wetenschappers hun eigen vakjargon hebben, ontwikkelen groepen die een bepaalde ideologie delen ook hun eigen ‘taal’.
Hendriks: “Mensen die elkaar kennen, begrijpen ook eerder ironische opmerkingen van elkaar. Dit principe is vergelijkbaar met wat er gebeurt in het geval van hondenfluitjes. Het is een vorm van impliciet taalgebruik die drijft op gemeenschappelijke kennis.”
Van NSDAP tot alt-right online
Met name binnen alt-right, een extremistische beweging waarin white supremacy centraal staat, komen hondenfluitjes veel voor. Deze beweging, die ongeveer tien jaar geleden in de Verenigde Staten ontstond, heeft inmiddels aanhangers over de hele wereld. Vanwege de grote omvang van de alt-right beweging in de VS fungeert het land vaak als een broedplaats voor nieuwe hondenfluitjes. Het is in de VS dan ook een stijlfiguur die veel meer in de gaten wordt gehouden, ziet Van Mulken.
Daar zorgde bijvoorbeeld afgelopen zomer een tweet van de Democratische presidentskandidaat Robert F. Kennedy Jr. voor opschudding.
‘1488’ is een – inmiddels onthuld – symbool onder witte supremacisten, waarbij de ‘14’ verwijst naar de ’14 Words’-slogan die populair is onder mensen die er een racistische ideologie op nahouden. En de ‘88’ staat voor ‘Heil Hitler’, omdat ‘H’ de achtste letter van het alfabet is. In een tweet van het officiële Twitter-account van de kandidaat staan de getallen 14 en 88 vlak na elkaar, wat door velen werd opgevat als een hondenfluitje voor witte suprematie. Kennedy heeft niet gereageerd op de beschuldigingen.
Dat hondenfluitjes vaker in verband worden gebracht met rechtsextremisten dan linksextremisten, is volgens Van Mulken geen toeval. De politieke boodschap die verhuld zit in het hondenfluitje is vaak een door de maatschappij niet-geaccepteerde uiting, omdat deze bijvoorbeeld racistisch zou zijn, legt ze uit. Dit is iets wat vaker voorkomt in extreemrechtse kringen. “Maar hondenfluitjes komen ook in andere contexten voor. Een bekend voorbeeld in de Verenigde Staten zijn politici die nadruk leggen op ‘familiewaarden’, maar daarmee eigenlijk de nadruk leggen op het belang van christelijke waarden. Hierdoor proberen ze geen afstand te creëren van mensen die niet christelijk zijn, aangezien de meeste mensen het eens kunnen zijn met familiewaarden.”
Hoe taal begrijpen die je niet hoort
Politici, met name van populistische partijen, maken zich dus ook regelmatig schuldig aan het gebruik van hondenfluitjes. In de aanloop naar de verkiezingen kan het goed zijn hier op te letten. Maar hoe herken je als ‘outsider’ een hondenfluitje? “Vaak wekt het gebruik van een bepaald woord al vragen op”, tipt Hendriks. “Als je probeert de taal letterlijk te interpreteren, maar het geen zinvolle betekenis lijkt te hebben, is de kans groot dat er meer aan de hand is.” Van Mulken voegt toe: “Let daarbij ook goed op de reactie van het publiek en op de context van de boodschap.”
Met de opkomst van social media neemt de verspreiding van hondenfluitjes toe, maar ook het ontmaskeren ervan. Veel hondenfluitjes zijn al herkend en online gedeeld door onderzoekers en journalisten die taalgebruik grondig bestuderen. Als je onzeker bent over de betekenis van een boodschap, is het daarom raadzaam om te zoeken naar bestaande analyses en uitleg. Zo kan iedereen de onuitgesproken boodschap begrijpen.
