Hoe verder zonder slaven?

1863 beloofde een omineus jaar te worden voor plantage-eigenaren en andere blanken in zowel Suriname als de Verenigde Staten. De slaven zouden hun vrijheid krijgen. President Abraham Lincoln kondigde in september 1862, midden in de Amerikaanse Burgeroorlog, de emancipatie af. Op 1 januari 1863 zouden de Zuidelijke staten hun slaven vrij moeten laten. In Suriname liet de gouverneur in oktober weten dat de slaven de volgende zomer, op 1 juli 1863, vrij zouden zijn.

Vanwege racistische en bedrijfseconomische redenen vreesden veel blanken de emancipatie en de multiraciale samenleving die erop zou volgen. Kolonisatie leek een oplossing. Dit hield in dat de bevrijde slaven een meerjarig arbeidscontract werd aangeboden. Na afloop van het contract werd hun een eigen lapje grond in het vooruitzicht gesteld. Ze bleven zo dus min of meer gebonden aan de landbouwgebieden en productief voor de export.

In Suriname kreeg dit na de afschaffing van de slavernij op 1 juli 1863 gestalte in de tien jaar durende periode van het Staatstoezicht. In de Verenigde Staten gingen de plannen rond kolonisatie net een andere richting op. Hier werd vooral het toekomstig moeten samenleven van zwart en blank als problematisch ervaren. In juni 1862 opperde Lincoln dat kolonisatie van zwarten in het Caribisch gebied een antwoord was op de verwachte raciale problemen van het naoorlogse Amerika. Ze zouden dan met lichte dwang van de overheid worden bewogen ermee in te stemmen.

Volgens Lincoln moest het in principe vrijwillig zijn, maar historici spreken toch wel van een ’zachte duw in de rug’. De zwarten, zelf zonder inkomen, werd geld en grond beloofd; zolang de slavernij nog bestond, wisten ze niet zeker of ze een weigering misschien toch met geweld moesten bekopen. Het Congres steunde dit plan door er 600.000 dollar voor opzij te zetten.

Onmiddellijk probeerden de Europese koloniale grootmachten hier hun voordeel mee te doen en deze potentiële stroom immigranten naar hun gebieden te krijgen. Ook de Nederlanders deden een serieuze poging om Amerikaanse ‘Freedmen’ te krijgen. Een nieuw internationaal onderzoeksproject heeft de relevante correspondentie van deze diplomatieke onderhandelingen kortgeleden boven water gekregen (zie onderstaand kader).

Maar wat Van Limburg ook deed om het kolonisatieproject te ontmoedigen, zijn superieuren in Den Haag bleven erin geloven. De Nederlandse regering zag in elke verandering op het Amerikaanse toneel (het formele einde van de Burgeroorlog in het voorjaar van 1865, de zwarte vluchtelingen die bij het Amerikaanse leger wilden blijven en in kampen werden opgevangen, enzovoort) een kans om de Amerikaanse regering via Van Limburg weer met het plan te confronteren.

Deels kwam dit doordat het juist in deze jaren een komen en gaan van ministers was in Den Haag. Vier mannen hadden tussen 1862 en 1865 bij Buitenlandse Zaken de leiding, drie bij Koloniën, en geen van hen had tijd of gelegenheid de plannen eens tegen het licht te houden. Ze zagen geen aanleiding te breken met het beleid van hun voorgangers en bleven aandringen op kolonisatie van ‘Freedmen’ in Suriname.

Vrijwillig

Een forse tegenslag voor het project was echter dat de Amerikaanse Senaat niet toekwam aan ratificatie of het controversiële debat niet aandurfde. Het werd de Nederlandse overheid en de Surinaamse planters in 1865, toen in Amerika het dertiende amendement op de grondwet werd aangenomen dat de slavernij officieel afschafte, wel duidelijk dat het beter was de bakens te verzetten en om te zien naar een alternatieve wervingsmethode voor zwarte arbeiders.

De Amerikaanse overheid zou zich niet meer wagen aan een project dat voor de oppervlakkige buitenstaander op slavernij kon lijken. Nederland zag daarom noodgedwongen af van de geplande grootschalige kolonisatie van een paar duizend man onder auspiciën van de overheid, die lichte druk op de ‘Freedmen’ zou uitoefenen, en zette in op het bevorderen van vrijwillige emigratie: de zwarten waren nu immers vrije burgers met het recht zelf te emigreren.

Nederland contracteerde een zakenman in Boston om ‘Freedmen’ voor Suriname te werven uit de hele Verenigde Staten. Gedurende het jaar 1866 had hij agenten hiervoor aan het werk. Ze hoopten enkele honderden zwarten te interesseren. Lokkertje was bijvoorbeeld dat de bootreis naar Suriname werd betaald.

Of de agenten succes hadden of niet, is nog niet duidelijk. Ondanks intensief archiefonderzoek zijn er nog geen harde gegevens opgedoken die aantonen dat er daadwerkelijk ex-slaven uit de Verenigde Staten naar Suriname zijn geëmigreerd. Veel zijn het er hoe dan ook niet geweest, in elk geval onvoldoende om de behoefte aan arbeiders op te vangen. Niet voor niets gingen de Surinaamse planters Hindoestaanse immigranten werven. In 1866 kwamen de eersten. Zij hadden hun contract in Britse West-Indische kolonies uitgediend en tekenden daarna in Suriname bij. In 1872 sloot Nederland een verdrag met Engeland waardoor er contractarbeiders rechtstreeks uit Azië kwamen.

De definitieve genadeslag kreeg het afgeslankte project vermoedelijk echter van de ‘Freedmen’ zelf. Uit het onderzoek naar kolonisatieprojecten in Panama, Haïti en Liberia blijkt dat er weinig animo was om mee te doen. Vooral de mislukking van een kolonisatie van 500 ‘Freedmen’ in Haïti in 1862 deed de zaak geen goed. Weinig ‘Freedmen’ waren bereid om naar Panama of Liberia te emigreren, ook al werd er druk op hen uitgeoefend.

Er is geen reden te veronderstellen dat dit voor Suriname anders zou liggen. Alhoewel de toekomst in hun eigen land er hachelijk uitzag, hadden ze geen enkele garantie dat die in Suriname rooskleuriger zou zijn. Niets van wat de wervingsagenten over de Nederlandse kolonie zeiden, kon hen van die overtuiging afbrengen.

Lees nog meer in het dossier Afschaffing slavernij van de Koninklijke Bibliotheek.