Hoe pak je seksueel grensoverschrijdend gedrag aan?

Van ongepaste opmerkingen, appjes en dickpics tot aanranding en verkrachting. Begin dit jaar werd in het BNNVARA-programma BOOS uitgebreid ingegaan op het seksueel wangedrag dat volgens tientallen vrouwen zich jarenlang heeft afgespeeld achter de schermen bij The Voice of Holland. Dit gedrag leidde tot vijf aangiftes en twintig meldingen bij de politie. Al gauw bleek dit lang niet de enige onveilige werkvloer. Zo trad Ajax-directeur Marc Overmars af wegens het langdurig lastigvallen van vrouwelijke collega’s. En bleek DPG Media-topman Jaak Smeets in 2016 te zijn ontslagen wegens seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Vrouwen die simpelweg hun werk willen doen, worden slachtoffer van de lusten van mannelijke collega’s. Dat bleek al zeer duidelijk na #MeToo, en nu weer. Producent John de Mol reageerde verbaasd: hij was in de veronderstelling dat de aanwezigheid van vertrouwenspersonen en loketten ervoor zorgde dat de werksfeer bij The Voice voor iedereen veilig was. Maar keer op keer blijkt dat dit niet voldoende is om dergelijk gedrag te doorbreken. Wat zorgt ervoor dat dit soort mechanismen in werking treden? En hoe kan je die doorbreken?

Machtsmechanismen

Dit soort gedrag wordt mogelijk gemaakt door onderliggende machtsmechanismen, zegt genderstudies-wetenschapper Marijke Naezer. “Dat blijkt keer op keer uit sociaalwetenschappelijk onderzoek. Daarbij gaat het om verschillende vormen van macht. Allereerst heb je de hiërarchie op de werkvloer. Mensen met een seniorpositie in een bedrijf komen makkelijker weg met allerlei soorten gedrag. Het zijn mensen die aanzien genieten, die je niet tegen je wilt hebben, die een stem hebben in hoe jouw carrière zich gaat ontvouwen.”

Als een schoonmaker of conciërge zich onbetamelijk tegen jou gedraagt, is het veel makkelijker om daar melding van te maken dan wanneer het je baas is of – in het geval van The Voice – jouw coach of de bandleider. “Dit zie je ook terug in de meldingen van seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer: de daders hebben meestal een hogere positie dan de slachtoffers. En hoe hiërarchischer een organisatie, hoe groter het risico op dergelijk wangedrag.” Dat bleek ook uit Naezers eigen onderzoek over wangedrag jegens vrouwelijke wetenschappers in de Nederlandse academische wereld.

Daarnaast is er sprake van machtsmechanismen in de maatschappij. Naezer: “Mannen hebben algemeen gezien nog steeds meer macht dan vrouwen. ” Dat is het geval op allerlei fronten: economisch, politiek en sociaal. “Mannen zitten vaker op topposities dan vrouwen, dus hoger in de bedrijfshiërarchie. En de meeste politici zijn man, terwijl mannen zich vaak niet of minder bewust zijn van de problemen waar specifiek vrouwen tegenaan lopen, waardoor die minder snel worden aangepakt.” In sociaal opzicht is er sprake van bepaalde stereotypen die ervoor zorgen dat seksueel grensoverschrijdend gedrag wordt aangemoedigd en verontschuldigd. “Bijvoorbeeld het stereotype van de man als jager, die de vrouw moet veroveren.”

Al die verschillende machtsposities maken vrouwen op verschillende fronten kwetsbaar. “En dan is er ook nog een fysiek verschil”, zegt Marli Huijer, emeritus-hoogleraar publieksfilosofie aan de Erasmus Universiteit en auteur van onder andere Beminnen. Nieuw licht op seksuele vrijheid. “Mannen zijn vaak groter en sterker dan vrouwen. Feministische denkers als Simone de Beauvoir hebben zich ingezet om ervoor te zorgen dat het vrouwelijke lichaam niet werd aangegrepen om de vrouw in een inferieure positie te dwingen en enkel de mogelijkheid te geven om een brave huisvrouw te zijn, die werd buitengesloten van de samenleving en beschermd door haar man. Maar met die zelfbeschikking komt ook kwetsbaarheid, in dit geval op de werkvloer – en dan wordt opeens duidelijk dat er nog altijd sprake is van een fysieke ongelijkheid.”

Seksehoogmoed

Dit bredere plaatje zien is essentieel, stelt Huijer. “Seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer is niet een probleem waarvoor je enkel naar de bedrijfscultuur moet kijken. Want die bedrijfscultuur is nauw verbonden met onze algemene cultuur. Jongens worden opgevoed met het idee dat ze superieur zijn aan vrouwen. Dat zal – meestal – niet letterlijk tegen ze gezegd worden, maar blijkt uit allerlei zaken.”

Bijvoorbeeld uit de loonkloof: vrouwen krijgen voor hetzelfde werk als mannen nog altijd gemiddeld genomen minder betaald. Huijer: “Mannelijk handelen wordt boven vrouwelijk handelen geplaatst.” En mannelijk genot ook boven vrouwelijk genot. Dat zie je terugkomen in de orgasmekloof: bij heteroseks komen vrouwen aanzienlijk minder vaak klaar dan mannen, mede doordat de seksuele handelingen vaak gericht zijn op het genot van de man – zo komen de meeste vrouwen niet klaar van penetratie. Naezer: “Jongeren leren ook weinig of niets over de clitoris. Genot van mannen wordt boven het genot van vrouwen en andere mensen met een vulva geplaatst.”

De Amerikaanse filosoof Martha Nussbaum spreekt in haar boek Bastions van hoogmoed – Seksueel geweld, rekenschap en verzoening over ‘seksehoogmoed’. Huijer: “Ze ziet seksuele intimidatie en seksueel misbruik als een vorm van machtsmisbruik die voortkomt uit hoogmoed, die mannen van jongs af aan wordt bijgebracht. Die ondeugd brengt mannen ertoe om vrouwen tot object te maken, hun het zwijgen op te leggen, alleen oog voor zichzelf te hebben en zich boven vrouwen verheven te voelen.”

Wisselwerking

Seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer hangt dus samen met de ongelijkheid tussen man en vrouw in het algemeen. Kunnen situaties als bij The Voice, Ajax en DPG Media dan pas voorkomen worden als die algehele ongelijkheid is opgelost? “Gelukkig niet”, zegt Naezer. “Als je ervoor zorgt dat je bedrijfscultuur minder hiërarchisch is, is de kans op grensoverschrijdend gedrag – seksueel, maar ook andersoortig – bijvoorbeeld al kleiner. Natuurlijk zijn vertrouwenspersonen en loketten waarbij je terecht kunt met ongepaste situaties ook van belang. Maar je moet wel inzien: die vormen op zichzelf nooit een oplossing voor grensoverschrijdend gedrag. Het moet ook veilig zijn om je bij zo’n loket te melden: het moet heel duidelijk zijn dat iedereen grensoverschrijdend gedrag afkeurt, en dat overtreders gestraft worden. Deze veiligheid, of het gebrek eraan, is onderdeel van de bredere bedrijfscultuur, die weer in verhouding staat tot de cultuur in onze maatschappij.”

Dankzij die wisselwerking kunnen veranderingen in bedrijfsculturen ook mechanismen in de maatschappij positief beïnvloeden. Naezer: “Het is een probleem dat je op alle niveaus moet aanpakken: grootschalig in de maatschappij, maar ook kleinschalig bij een individueel bedrijf. Vergeet daarbij ook niet: niet alleen vrouwen worden slachtoffer van seksueel wangedrag, al vormen ze wel de grootste groep.”

Gemeenschappelijke verantwoordelijkheid

Om een cultuurverandering in een bedrijf te realiseren, vult Huijer aan, is het ook van belang dat de minderheidsgroepering in kwestie een derde deel of meer uitmaakt van het team. “In dit geval dus vrouwen. Zolang vrouwen een kleine minderheid zijn in een werkverband hebben ze niet de macht om de cultuur werkelijk te veranderen. Maar rond de 35 procent verandert dat. Dat tipping point noem je ook wel de macht van het getal. Daarbij weten vrouwen: als ik me uitspreek over een probleem waar ik als vrouw tegenaan loop, sta ik er niet alleen voor.” Daarbij is het wel van belang dat die vrouwen niet alleen het ondersteunend personeel zijn. “Het gaat om de managementlaag.”

Nussbaum oppert in Bastions van hoogmoed dat alle werkomgevingen en instellingen heldere regels moeten opstellen voor wat niet toelaatbaar is. “En ze gaat nog een stap verder”, vervolgt Huijer. “Er moet een directe meldingsplicht zijn en een onafhankelijke commissie die de klacht onderzoekt. Wanneer die terecht is moet de dader gestraft worden en moeten maatregelen worden genomen om herhaling te voorkomen. Mooi hieraan is dat Nussbaum het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid maakt. Als jou iets overkomt of je ziet bij een collega iets gebeuren dat niet door de beugel kan, ben je eigenlijk strafbaar als je dat niet meldt.”

Eigen behoeftes

En de onderliggende, sluimerende machtsmechanismen in de maatschappij, hoe doorbreek je die? “Door op alle gebieden te streven naar meer gelijkheid. Wat betreft seksualiteit moet er veel meer aandacht komen voor het genot en de behoeftes van vrouwen”, zegt Naezer. “Misschien denk je: seksueel grensoverschrijdend gedrag staat toch juist los van genot? Maar dat is niet zo. Vrouwen leren nu niet om aan te geven wat ze willen; mannen leren niet dat de wensen van vrouwen ertoe doen. Maar als je niet leert aangeven wat je wilt, is het ook lastiger om aan te geven wat je níet wilt. En als je niet leert dat het genot van de ander belangrijk is, ben je minder geneigd hier rekening mee te houden.”

Dat mannen vaak uitgaan van hun eigen behoeftes bij seksuele of seksueel getinte handelingen, blijkt ook uit wetenschappelijk onderzoek naar mannen die ongevraagd dickpics sturen aan vrouwen. Naezer: “Soms blijken mannen die te sturen om vrouwen te intimideren, maar nog veel vaker sturen ze die omdat ze er zelf opgewonden van raken of omdat ze hopen foto’s of andere seksuele gunsten terug te krijgen. De mannen die ze ongevraagd sturen zijn dus vaak vooral met zichzelf bezig, en veel minder met hoe de ontvanger zo’n uiting ervaart.”

Dit is ook terug te zien in de verklaring van Overmars die gepubliceerd werd op de Ajax-website bij zijn aftreden. ‘Vorige week werd ik geconfronteerd met meldingen over mijn gedrag’, schrijft hij. ‘En hoe dit op anderen is overgekomen. Helaas realiseerde ik me niet goed dat ik hiermee grenzen heb overschreden, maar dat werd me deze dagen wel duidelijk.’ Dat mannen niet eens bedenken dat ze met dergelijk gedrag een grens overschrijden is zorgwekkend, benadrukken Huijer en Naezer.

Geen spelletje

Werk aan de winkel dus. Heldere regels op de werkvloer, oppassen met al te hiërarchische bedrijfsstructuren, meer vrouwen in de top. Je medeverantwoordelijk voelen voor seksueel grensoverschrijdend gedrag dat anderen overkomt. Biologielessen en opvoeding waarin expliciet aandacht is voor consent, de behoeftes van de ander, het genot van vrouwen. Ja, het is heel wat. Maar zeker niet onmogelijk. Naezer: “Het is tijd om eens af te rekenen met het idee dat als een man een vrouw probeert te veroveren zonder rekening met haar te houden het alsnog ‘maar een spelletje is’. Was het maar een spelletje. Want een spel speel je samen, met duidelijke regels en wederzijds plezier.”