Hoe maakt taal de mens?

Het is een warme zomeravond op de camping. Iedereen zit ontspannen rond een kampvuurtje. Je buurman en jij staren naast elkaar naar de vlammen en spreken de dag door. Het komt niet in je op dat wat je nu doet, voor wetenschappers nog altijd een mysterie is.

Je gebruikt namelijk taal, het meest ingewikkelde communicatiesysteem dat de evolutie heeft gemaakt. Zonder taal zou onze wereld een stuk armzaliger zijn, zegt Peter Hagoort, hoogleraar Cognitieve neurowetenschappen en taalonderzoeker aan de Radboud Universiteit Nijmegen. “We zouden als apen met elkaar omgaan. Hun sociale interactie bestaat vooral uit een-op-een-activiteiten, zoals het vlooien van elkaars vacht. Als ze daarnaast nog tijd willen overhouden voor eten, slapen en voortplanting, dan zijn ze met een groep van vijftig man wel klaar. Anders stort hun sociale cohesie in.”

Onze cultuur is gebouwd op en doorspekt met taal: we kunnen onze bedoelingen ermee duidelijk maken, samenwerken, problemen oplossen en onze kennis doorgeven in schrift. “En we leren het ons zonder enige vorm van onderwijs vrijwel automatisch aan”, zegt Hagoort. “Waar je ook ter wereld wordt geboren, elk mensenkind wordt vanuit zijn hersenen gedreven om zijn moedertaal aan te leren en vormt al zinnen nog voor dat het zijn veters kan strikken.”

Hoe werkt het talige brein? En hoe verschillen mensen onderling in hun taalvaardigheden? Dat gaan Hagoort en zijn team de komende tien jaar onderzoeken. Het prestigieuze project heet Language in Interaction en is opgesplitst in zeven deelprojecten: van talige hersenstructuren tot de sociale context van taal en variaties tussen de zo’n zevenduizend talen wereldwijd. Het project telt het grootste leger aan taalonderzoekers ter wereld, bestaande uit genetici, neurobiologen, psychologen, linguïsten en taaltechnologen, die zijn verbonden aan acht Nederlandse universiteiten en het Max Planck Instituut. Een korte kennismaking met een paar van hen.

Bouwstenen en bouwregels

Vervolgens reageer je op het verzoek van je buurman. ‘Ja leuk,’ zeg je terug,‘weet je of het morgen mooi weer wordt?’ Peter Hagoort onderzoekt zelf hoe we taal produceren. Hagoort: “De Nederlandse taal bestaat uit 36 klanken. Tijdens je ontwikkeling sla je deze klanken op, en leer je elke dag nieuwe woorden. Tot zo’n 60 duizend stuks. Met dit eindige aantal bouwstenen van taal kan je oneindig veel zinnen met een oneindig aantal betekenissen vormen. Zelfs als je geen enkele zin van je buurman ooit eerder hebt gehoord, begrijp je ze toch. Wat is de kern van dat combinatiespel? Wat zijn de regels van het brein om met deze bouwstenen te bouwen?”

Handgebaren en wenkbrauwfronsen

En liggen de woorden klaar, dan moet de boodschap ook nog overkomen. Deze is vrijwel altijd afhankelijk van de sociale context. Neuropsycholoog Harold Bekkering bestudeert deze context. “Als je aan een robot vraagt of het morgen mooi weer wordt, heeft hij geen idee wat je bedoelt. De betekenis van je opmerking hangt namelijk af van jouw wensen voor de toekomst: wil je morgen in je korte broek een fietstocht maken of schaatsen op natuurijs? In het eerste geval is ‘mooi weer’ 25 graden, in het tweede geval -3.”

Ons taalsysteem werkt dus intensief samen met onze waarneming en geheugen. En met onze motoriek, want tijdens het communiceren gebruik je allerlei gezichtsuitdrukkingen en gebaren, zegt Bekkering. “Hoe duiden deze onze gesproken woorden? Waarom gebruikt de één nauwelijks gebaren en de ander juist heel veel? En waarom zeg je de ene keer iets met een woord, maar andere keren met een frons of een handgebaar?”

Duizenden talen

Door al deze stappen die ons brein moet maken, begrijpen we sommige medemensen beter dan anderen. Het feit dat we ook nog eens zo veel verschillende talen spreken – tussen de vijf- en achtduizend wereldwijd – werkt ook niet mee. “Het was handig geweest als we allemaal dezelfde taal zouden spreken, zegt taalkundige Pieter Muysken. “Maar ook eentonig, want met variaties in ons taalgebruik geven we onze identiteit aan.”

Leuk, maar heeft de maatschappij er ook echt iets aan? “Zeker! Wij bieden mensen toegang tot de nieuwste wetenschappelijke inzichten. Zo kunnen we dyslectici helpen met nieuwe taaltechnologieën. Dat doen we nu al, met onze spellingchecker valkuil.net. Ook willen we programma’s ontwikkelen waarmee afasiepatiënten – wiens taalsysteem niet goed meer werkt, bijvoorbeeld door een beroerte – hun taalgevoel kunnen oefenen. Er ligt zóveel techniek klaar, en wij staan aan het begin van de keten.”

Verdraaid lastig

Kennislink gaat verslag doen van deze veelzijdige ontdekkingstocht, naar de wetenschap hoe taal de mens maakt. Op de thema-pagina ‘Over taal gesproken’, kan je de voortgang van het wereldwijde taalonderzoek volgen en spannende en grappige weetjes opdoen over hoe we taal produceren, verwerken en beleven. Nu weet je al dat een gesprek bij het kampvuur zo simpel nog niet is.

Peter Hagoort wil de komende tien jaar het menselijk taalvermogen helemaal doorgronden. “Dat kan alleen als je de héle puzzel probeert te leggen, als je alle stukjes gebruikt.” Van taalgenen en talige hersenstructuren tot de sociale context van taal en de overeenkomsten en verschillen tussen culturen. “Niemand van ons heeft alle kennis: de kunst is om de komende tien jaar grip te krijgen op elkaars vakgebied. Dat is verdraaid lastig, maar ook ontzettend spannend.”