Hoe kun je duurzaam reisgedrag stimuleren?

Een vriend van me heeft al vele jaren een Peugeot, die steeds weer wordt opgelapt. De auto geldt bijna als een familielid, hij wordt zelfs liefdevol toegesproken. Ik was dan ook verrast toen hij onlangs vertelde erover te denken de wagen weg te doen. Reden was verkleinen van de CO2-footprint – hij had al zonnepanelen laten aanleggen, en wilde minder gaan vliegen. Hij hield via een app al een tijdje de uitstoot van zijn Peugeot bij, en nu moest het er maar eens van komen.

Eerlijk gezegd twijfel ik of hij zijn karretje van de hand doet – maar toch, hij denkt erover na. Waarom juist nu? De vriend is zeker geen groene activist. Hij is zo’n vader zoals velen, in het spitsuur van z’n leven, vele bordjes omhooghoudend. Maar het cijfer van de app bracht hem aan het twijfelen, nadat hij eerder na het zoveelste alarmerende rapport van het IPCC had besloten ‘iets’ te doen. Hij had immers jonge kinderen die hij een mooie toekomst wilde bieden.

Dwang werkt averechts

Hoe werkt dat eigenlijk, zo’n beslissing? Het onderzoeksterrein van de gedragspsychologie leert ons er veel over – maar het menselijke gedrag blijft toch ook nog in raadselen gehuld. Sinds de Bob-campagne is rijden met drank op écht taboe, maar ondanks de nare teksten en foto’s op de sigarettenpakjes steken sommige vrienden nog altijd een peuk op. Hoe komt dat?

Het is een kwestie met vérstrekkende gevolgen. De Bob-campagne is zo succesvol, omdat je tegenwoordig trots kan zijn als nuchtere rijder. Het is je niet opgelegd of afgedwongen, maar het is een bewuste en gewilde keuze. Een verantwoordelijkheid die je neemt voor je stapvrienden – en het is nog gezellig ook. Dat is een belangrijke winst. Hier kunnen we veel van leren.

De klimaatcrisis dwingt tot verregaande gedragsverandering. We zullen andere keuzes moeten maken, zoals minder vlees eten of minder vliegen. Idealiter wil je dat die verandering door het publiek begrepen en mede gedragen wordt – in plaats van ‘van bovenaf’ opgelegd. Zeker in deze tijd van polarisering en desinformatie is dat erg belangrijk. Als de coronapandemie ons iets heeft geleerd, dan is het dat de overtuiging ergens toe ‘gedwongen’ te worden volstrekt averechts werkt.

We gaan met hen op een reis met verschillende etappes. We maken uiteraard een online portret, zoals we dat ook deden in het thema Je data en jij, maar ook werken we aan een manier om de diversiteit van overwegingen en dilemma’s zichtbaar en herkenbaar uit te beelden. Welke waarden, normen en opvattingen schuilen er achter hun dagdagelijkse keuze om de auto te gebruiken? Misschien voelen ze zich onveilig in het OV, of hechten ze zich om allerlei redenen aan hun auto. Waar speelt hun persoonlijke achtergrond daarin mee? Hebben ze eigenlijk wel een keuze? Kortom, waar wringt het, waar schuurt het – maar waar liggen naast uitdagingen ook kansen?

Micromomenten

Bewustwording en gedragsverandering zijn vaak complexe, soms emotionele processen. Denk bijvoorbeeld aan vliegschaamte, die mensen overvalt voordat ze besluiten minder te gaan vliegen. Mensen zijn meer dan automaten, die je kunt veranderen met een druk op de knop. Wil je burgers daadwerkelijk eigenaar laten zijn van de gewenste veranderingen, dan is het belangrijk om betrokkenheid en bewustwording te creëren aan deze samenleving. De meesten onder ons willen uiteindelijk onderdeel worden van een oplossing, niet van het probleem.

Dat is ook de overtuiging van onderzoeker Reint Jan Renes, lector Psychologie voor een Duurzame Stad en verbonden aan het project. Volgens hem laat onderzoek zien dat mensen meer gemotiveerd zijn om hun gedrag aan te passen, als ze ook daadwerkelijk betrokken zijn bij hun keuze, bijvoorbeeld als ze erover na moeten denken. We verrichten dagelijks vele handelingen zonder er echt bij stil te staan, en er is uitgebreid onderzoek gedaan naar hoe dat te sturen, het zogeheten ‘nudgen’. Denk aan een broodje gezond dat in de kantine meer voor het grijpen ligt dan die reep Mars. De vraag is alleen: hoe duurzaam is nudgen? Autorijden zwaarder belasten zal ongetwijfeld mensen uit de auto jagen – maar is dat ook een bewuste keuze? Werkt het niet veel beter als je het effect van autorijden zichtbaar maakt, bijvoorbeeld door een app, zoals bij die vriend van mij?

Renes spreekt van ‘micromomenten van frictie’- momenten die mensen aanzetten tot bewustwording, en overwegen van alternatieve keuzes. Het piepje van de autogordel dat je hoort wanneer je wil wegrijden zonder dat je de gordel hebt omgedaan, is een mooi voorbeeld van een micromoment van frictie. Je denkt even na: dit is onveilig. Laat ik hem maar omdoen.

Kan je zulke momenten inbouwen in de keuze voor duurzaam reisgedrag? En wat vinden onze vier bezoekers daarvan? En hoe denkt u, als lezer van NEMO Kennislink, daarover in tijden waarin duurzaamheid zo belangrijk is?
Inspiratie vinden we ook bij onze partner, het lectoraat Creative media for social change. Het lectoraat richt zich op ontwikkelen van creatieve mediatools, zoals virtuele omgevingen en interactieve kunstwerken, die kunnen worden ingezet voor een duurzamere wereld. Studenten hebben al diverse ideeën ontwikkeld voor het ArenA-gebied, waarvan we er zeker enkele laten zien.