In de bronstijd zien we een toename van handelscontacten, maar ook van geweld. Hierover gaat de nieuwe tentoonstelling in het Rijksmuseum van Oudheden.
Een gesprek over de bronstijd via een ouderwetse koperen telefoonlijn, mooier krijg je het niet. Brons is immers een mengsel (legering) van koper en tin die ruim drie millennia geleden Europa transformeerde. We duiken in de fascinerende wereld van de bronstijd met Luc Amkreutz, conservator prehistorie bij het Rijksmuseum van Oudheden.
"Brons is meer dan een metaal alleen; het was het startpunt voor intensieve handelscontacten en culturele uitwisselingen," begint Amkreutz. Door het mengen van koper met tin ontstond een sterker en duurzamer materiaal dat gebruikt werd voor een scala aan voorwerpen: sieraden, hamers, bijlen en natuurlijk zwaarden, dolken en messen. De legering luidde een nieuw tijdperk in waarin de mensheid streefde naar controle over ertsbronnen en handelsroutes.
Deze drang naar controle had echter een keerzijde. "Meer controle over handelsroutes en erts leidde tot conflict en meer geweld," zegt Amkreutz. "Hoewel het zwaard niet de oorzaak was van geweld, maakte het wel grootschalige gewapende strijd mogelijk." Het zwaard werd zowel een functioneel wapen als een symbool van status en macht.
Zes magische zwaarden
Een intrigerend voorbeeld van de symbolische betekenis van bepaalde bronzen voorwerpen zijn zes bronzen zwaarden die zo'n 3500 jaar geleden over een groot gebied verspreid raakten. Twee werden gevonden in Engeland, twee in Frankrijk en twee in het huidige Nederland. Doordat de zwaarden heel groot, zwaar en ongeslepen zijn, is het vermoeden dat ze niet voor menselijk gebruik waren bedoeld, maar voor een andere wereld, waarschijnlijk om in die van de goden en voorouders een rol te spelen. Ook wijzen de plekken waar ze gevonden zijn erop dat ze geofferd zijn, namelijk in rivieren en veengebieden.
In Nederland zijn het zwaard van Ommerschans en het zwaard van Jutphaas gevonden. Amkreutz vertelt dat de oorsprong van deze zwaarden waarschijnlijk in het Engelse Norfolk ligt, een streek waar in die tijd veel bronsproductie plaatsvond. "Ze vertonen sterke overeenkomsten in vorm waardoor ze bij elkaar lijken te horen. Maar de compositie, de verhouding tussen brons en tin, geeft een nog preciezere bepaling van plaats en tijd."
Door analyse van de bronscompositie en loodisotopen kunnen archeologen herkomst en datering nauwkeurig bepalen. "De verhouding tussen koper en tin en de specifieke isotopen van het lood wijzen, mogelijk met een omweg op het continent (Europese vasteland, red.), op koper afkomstig uit de Great Orme-mijn in Wales," legt Amkreutz uit. "Dit soort analyses helpt ons de handelsnetwerken en -stromen van die tijd uit te puzzelen."
Een blik in de tentoonstellingszalen met het zwaard van Ommerschans
© foto: Mike BinkHandel en uitwisseling
De verspreiding van brons over Europa wijst op uitgebreide handelsnetwerken. "In Scandinavië is veel brons gevonden en er was een grote lokale productie van brons, maar er zit daar geen koper of tin in de grond," zegt Amkreutz. "Het was geen filantropische samenleving en er moest dus iets waardevols tegenover staan." Nu wordt gedacht dat barnsteen een belangrijk product was waar veel brons voor terugkwam. Barnsteenroutes liepen tot in het huidige Turkije en Irak.
Ook in onze streken waren er waardevolle goederen om te verhandelen. "Huiden van dieren en mogelijk zelfs slaven werden geruild voor brons," zegt Amkreutz. "Elke boerennederzetting had wel iets van brons. Binnen enkele eeuwen ontstond er een Europa-brede behoefte aan brons." Hij vergelijkt de verspreiding van brons met moderne technologieën. "We hebben lang nagedacht waar we dit mee kunnen vergelijken en kwamen uit bij computerchips. Net zoals brons destijds, zijn we nu afhankelijk van technologieën en grondstoffen die ons wereldwijd verbinden."
De conservator waarschuwt wel dat je moet uitkijken om nu te vergelijken met vroeger, zeker als je bedenkt dat de wereld er echt heel anders uitzag met verspreide nederzettingen bestaande uit een of enkele boerderijen met elk een tiental inwoners. Toch creëerde deze verbondenheid ook afhankelijkheid. "Mensen investeerden in netwerken en werden afhankelijk van elkaar," legt Amkreutz uit. Het laat ook zien dat verspreide boerensamenlevingen toch participeerden in grootschalige netwerken binnen en buiten Europa.
Vindplaatsen onder water
Nederland heeft een bijzondere positie binnen het bronstijdonderzoek. Dat komt door vindplaatsen die onder water liggen, waardoor organisch materiaal goed bewaard wordt. "Nederland heeft heel weinig gouden voorwerpen en wel wat brons, zoals het zwaard van Ommerschans en sieraden. Er is relatief veel organisch materiaal zoals houten handvatten, paalsporen van nederzettingen en zelfs textiel," zegt Amkreutz. Als mooi voorbeeld geeft hij de vondst van een hamer met een handvat van eikenhout, een wigje van wilg om de hamerkop vast te zetten en de hamerkop zelf die van walvisbot gemaakt is.
Door DNA-onderzoek en isotopenanalyse krijgen archeologen inzicht in de mobiliteit van mensen. "Strontiumisotopen blijven bijvoorbeeld in tandglazuur zitten, en die worden op heel jonge leeftijd vastgelegd. Dan weet je waar iemand z'n eerste jaren doorbracht. In botten en haar blijven weer andere isotopen zitten, waardoor je weet waar iemand later in het leven was. Zo weten we dat mensen in de bronstijd zeer mobiel waren."
Een sprekend voorbeeld van deze mobiliteit is het Meisje van Egtved uit Denemarken. "Ze was 16 jaar toen ze stierf en is begraven met prachtige spullen," vertelt Amkreutz. Isotopenanalyse van een stukje nagel, wat botresten en een stukje haar toonde aan dat ze twee lange reizen heeft gemaakt en niet in Denemarken is geboren. Of haar oorsprong ligt in Zweden of juist Zuid-Duitsland blijft onzeker, maar het illustreert duidelijk de langeafstandsverbindingen van die tijd.
Opvallend is dat vooral vrouwen lange afstanden aflegden. "We zien dat sieraden zoals gordelbekkens en brilfibulae die regionaal gebonden zijn, opduiken in gebieden waar ze niet vandaan komen," zegt Amkreutz. "Dit suggereert dat vrouwen mogelijk als diplomaten of huwelijkspartners fungeerden, en zo formele relaties tussen gebieden versterkten."
Bronzen brilfibula, sierspeld gevonden in Noordwijkerhout, 1200-800 v. Chr.
© Collectie en foto RMO, inv. h 1982/4.1Rituelen en offers
De bronstijd kenmerkt zich ook door rituelen en offers, vertelt Amkreutz. "Veel bronzen voorwerpen lijken bewust geofferd in natte gebieden zoals rivieren. Voor ons klinkt 'ritueel' vaak als iets bijzonders, maar voor hen was het waarschijnlijk een geïntegreerd deel van het leven en economisch belangrijk."
Dat brengt ons ook terug bij de zes bronzen zwaarden. "Deze zwaarden lijken nooit bedoeld te zijn voor praktisch gebruik, eerder alsof ze gemaakt zijn voor een andere dimensie. Ze zijn waarschijnlijk gemaakt voor rituele doeleinden en vertegenwoordigen misschien een competitie tussen meestersmeden."
Een van de zes zwaarden was zelfs bewust kromgebogen, wat lijkt te duiden op een speciale behandeling. Onderzoekers weten dat dit bewust gebeurd moet zijn omdat bij gewoon ombuigen zonder eerst weer te verhitten het zwaard gebroken zou zijn.
De donkere kant van de bronstijd
Maar de bronstijd had ook een donkere kant. "Het slagveld van Tollense, zo'n 1300 voor Christus, in Duitsland onthult oorlogsvoering van omvang," vertelt Amkreutz. Op deze plek in het noordoosten van Duitsland werden overblijfselen van vele tientallen krijgers gevonden en berekeningen wijzen op de aanwezigheid van honderden strijders. Uit isotopenonderzoek en gevonden pijlpunten kunnen onderzoekers opmaken dat ze uit Centraal-Europa kwamen. Dit kan duiden op georganiseerde gevechten, bijvoorbeeld over controle van handelsroutes of grondstoffen. "Het krijgerselement werd steeds belangrijker, en zwaarden werden iconen van status en macht."
"Wat ik zo gaaf vind aan deze periode is dat er zo veel in zit. In de bronstijd kwamen mensen over lange afstanden met elkaar in verbinding. Je moest op pad. Het hele idee van queesten, helden, de rol van het zwaard dat we nu nog kennen uit 'Conan the Barbarian' en 'Lord of the Rings', dat worden later in de ijzertijd en vroege middeleeuwen allemaal verhalen met hun wortels in de bronstijd."