Hoe herdenkt Duitsland?

Alleen in de ‘ronde jaren’ worden er grotere herdenkingen georganiseerd. Zo was er in 1985 een grote herdenking van de oorlog en in 2009 werd er veel aandacht besteed aan de inval in Polen in 1939. Dit jaar is het 80 jaar geleden dat Hitler aan de macht kwam en 75 jaar geleden dat de Kristallnacht plaatsvond. In Berlijn wordt daar het hele jaar aandacht aan besteed met het thema Zerstörte Vielfalt, verwoeste diversiteit.

Hierbij staat centraal dat Hitler de diversiteit die er was in Duitsland heeft verstoord. De Jodenvervolging leidde tot een intellectuele leegloop. Aan de hand van biografieën van bekende joodse vluchtelingen, zoals Albert Einstein, Fritz Lang en Bertolt Brecht wordt verteld hoe het was om toen in Duitsland te wonen.

Herdenken in Duitsland is dus een ingewikkelde aangelegenheid. Dat blijkt ook uit de totstandkoming van de herdenking zoals hij nu is.

Historische knieval

De eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog stonden in het teken van verdringen, wederopbouw en het Wirtschaftswunder. Voor herdenken, laat staan accepteren, was nog geen plaats. In de jaren zestig en zeventig kwam de jongere generatie hiertegen in opstand. Oude wonden werden opengehaald en de oude generatie werd gedwongen haar eigen verleden in de ogen te kijken.

Het meest pijnlijke deel van deze confrontatie was de aandacht voor de Jodenvervolging. Pas in de jaren zestig drong de omvang van de Holocaust goed door, geïllustreerd door het Eichmann-proces in 1961. In 1970 maakte bondskanselier Willy Brandt een historische knieval voor het getto-monument in Warschau. Daarmee gaf Brandt een nieuwe impuls aan de acceptatie van het verleden.

Vanaf de jaren tachtig was er sprake van een kentering in het denken over de Tweede Wereldoorlog. De verstreken tijd creëerde ruimte voor relativering van de oorlogsmisdaden: de historicus Ernst Nolte zei dat de Holocaust niet uniek was, maar vergelijkbaar met andere genociden. Deze uitspraak leidde tot grote ophef en verdeeldheid in Duitsland.

Hoewel de jongste generaties de oorlog alleen nog uit verhalen kennen, blijft het belangrijk om te herdenken. Uit een onderzoek van de krant Die Zeit blijkt dat Duitse jongeren geen schuldgevoel meer opgelegd willen krijgen. Daarvoor is er teveel tijd verstreken. Maar ze geven ook aan dat ze herdenken belangrijk vinden. In het Duits is er een woord voor het verwerken van het eigen verleden: Vergangenheitsbewältigung. Letterlijk betekent het ‘in het reine komen met het verleden’.

Dit is een moeilijk proces in Duitsland omdat er zoveel kanten zitten aan het herdenken van de Tweede Wereldoorlog. Dit wordt mooi geïllustreerd door de geschiedenis van de Neue Wache (zie kader). De discussie in Duitsland rond de aard van de herdenking draait om daders en slachtoffers. Is Duitsland alleen dader, of is het ook slachtoffer? Op die vraag is nog steeds geen goed antwoord gevonden. Dat dat blijkt ook uit het karakter van de herdenkingen. Herdenken in Duitsland is ingewikkeld.