Ondanks de hoge besmettingscijfers gaat er een voorzichtig optimistische golf door Europa: het einde van de coronapandemie zou wel eens in zicht kunnen komen. Dat komt mede door de milde omikronvariant. Juichen we niet te vroeg?
Eerst was er alfa, toen delta en nu omikron. We zijn nog maar net in de ban van die laatste en een nieuwe subvariant dient zich alweer aan, de zogenaamde BA.2-variant. Dit zusje van omikron is nóg besmettelijker en verspreidt zich in een rap tempo. Dit bewijst maar weer eens dat het virus nog niet ‘klaar’ is met muteren.
Iedere week ontdekken wetenschappers meer dan 10 duizend nieuwe variaties op het virus. Hoe het coronavirus zich verder ontwikkelt, kunnen virologen daarom niet met zekerheid zeggen. De evolutionaire bestemming van virussen ligt nu eenmaal niet vast. Toch zijn er volgens de experts nu ruwweg vier routes die het virus kan bewandelen. NEMO Kennislink zet ze op een rijtje.
Wellicht ontwikkelt het coronavirus zich tot een seizoensgebonden ongemak.
Andrea Piacquadio via PexelsScenario 1: Corona wordt een wintergriep, een op de achtergrond aanwezige ziekteverwekker
De vier veelvoorkomende coronavirussen die verkoudheid veroorzaken doorliepen een evolutionaire route waarbij ze mensen steeds minder ziek maakten. Wetenschappers denken dat het coronavirus dat onze samenleving al bijna twee jaar platlegt (SARS-CoV-2) weleens hetzelfde zou kunnen doen. “Het doel van virussen is om zich te verspreiden”, zegt Sebastian Lequime, evolutionair viroloog aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Dat lukt het best wanneer besmette personen fit genoeg zijn om in contact te komen met andere mensen en niet zo ziek zijn dat ze in bed blijven liggen.” Dat beeld past bij de nieuwe variant: omikron is besmettelijker maar milder dan zijn voorgangers. Het voordeel voor de samenleving is dat er daardoor minder mensen medische zorg nodig hebben en dat door de snelle verspreiding veel mensen afweer opbouwen.
Als dit scenario doorzet, betekent dat het einde van de huidige crisistoestand volgens Lequime. Dat betekent niet dat we het virus uitroeien. SARS-CoV-2 zal op de achtergrond aanwezig blijven, naast de andere coronavirussen. De R-factor blijft dan rond de 1 en het virus besmet ieder jaar ongeveer hetzelfde aantal mensen. Wetenschappers noemen dat endemisch. Het virus zal een deel van ons dagelijks leven worden, net als de griep of andere coronavirussen.
Dat betekent overigens niet dat de ziekteverwekker niet meer gevaarlijk is. Het virus kan nog steeds ernstige ziekte veroorzaken en er zullen nog altijd mensen aan overlijden, net als aan de griep. Vaccinaties en boosters zullen dan voor kwetsbare groepen noodzakelijk blijven. Wel zorgt de constante aanwezigheid van het coronavirus ervoor dat kinderen op jonge leeftijd blootgesteld worden aan het virus en zo weerstand opbouwen. Dat is ook het geval voor de vier bestaande coronavirussen.
Scenario 2: Er komt een besmettelijkere, ziekmakendere coronavariant
Het doel van virussen is om zich te verspreiden. In het tweede scenario muteert het virus op zo’n manier dat het daar nog beter in wordt en bovendien mensen zieker maakt. Maar wacht even, virussen hadden toch juist baat bij een milder ziektebeeld? Dat klopt, maar er zit een addertje onder het gras. “Zodra het virus overspringt op een nieuwe gastheer, maakt het niet meer uit wat er met de originele gastheer gebeurt”, zegt Lequime. “Zolang het maar de tijd heeft gehad om zich te vermenigvuldigen en te verspreiden”. Dat is ook precies wat bijvoorbeeld hiv doet; dat virus blijft soms jaren op de achtergrond aanwezig voordat de symptomen de kop op steken.
“Ook gaat het allemaal om balans”, vult Kikkert aan. “Het virus lijdt er niet onder als meer gastheren ziek worden, zolang het zich ondanks dat maar beter verspreidt dan de heersende variant.” In dit scenario zijn vaccins van groot belang, omdat het aantal ziekenhuisopnames flink zal toenemen. Een goede weerstand tegen het virus is dan de enige bescherming.
Als we puur te maken krijgen met een besmettelijkere variant, een die mensen niet zieker maakt, zal dat geen grote invloed hebben. Zoiets zien we nu bijvoorbeeld met het zusje van omikron, BA.2. “Als de nieuwe variant er van de buitenkant niet heel anders uitziet, beschermt de heersende immuniteit ons alsnog”, zegt Marjolein Kikkert, moleculair viroloog aan het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC). We blijven dan hangen in scenario één.
Wanneer de spike-eiwitten van het coronavirus veranderen, bestaat de kans dat het virus onze afweer beter weet te omzeilen en farmaceuten nieuwe vaccins moeten ontwikkelen.
National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID), CC BY 2.0, via Wikimedia CommonsScenario 3: Het virus ontsnapt aan ons immuunsysteem
In het derde scenario muteert het coronavirus op zo’n manier dat het beter ontsnapt aan de afweer of dat het ons immuunsysteem actief onderdrukt. Die nieuwe variant ontstaat doordat omikron steeds vaker tegen een leger van antilichamen aanloopt. “Het vaccin beschermt niet tegen infectie, maar alleen tegen het ziekteverloop”, legt Lequime uit. “Daardoor komt het virus regelmatig in aanraking met die blokkades.” Dat dwingt het virus om een uitweg te zoeken.
Voor dergelijke immuunontsnappende mutaties moet het virus wel langdurig de kans hebben om zich te muteren. In gezonde gastheren ruimt het immuunsysteem de virusdeeltjes binnen een week op. Dat werkt anders in personen met een verzwakt immuunsysteem, zoals hiv-patiënten. “Zo’n immuunsysteem ruimt het virus niet geheel op waardoor het lange tijd aanwezig blijft en mutaties zich eenvoudig opstapelen”, zegt Kikkert. In dat opzicht is Afrika een brandhaard voor nieuwe varianten. Daar leven veel hiv-patiënten en bovendien ligt de vaccinatiegraad in sommige Afrikaanse landen nog onder de vijf procent. Een gelijkmatigere verdeling van vaccins over de wereld zou het risico verminderen.
Omdat antilichamen vooral de spike-eiwitten herkennen, zal het virus met name die uitsteeksels aanpassen. Als het virus zo sterk verandert dat onze immuniteit niet meer werkt, zullen farmaceuten nieuwe vaccins moeten ontwikkelen en dan gaat de huidige strijd nog een tijdje door.
Scenario 4: Een sterk veranderd coronavirus dat voorkomt bij dieren springt opnieuw over naar mensen.
Dat het coronavirus in staat is om over te springen tussen dieren en mensen is al een tijdje bekend. Zo is het coronavirus hoogstwaarschijnlijk in ons leven gekomen. Ondertussen circuleert het coronavirus ook in dieren zoals nertsen, katachtigen en gorilla’s. In dit laatste scenario muteert een nieuwe, mogelijk gevaarlijkere, variant in zo’n diersoort en springt het opnieuw over naar mensen.
Dit virus ziet er wellicht totaal anders uit dan varianten die we al kennen zoals delta of omikron. Hoe het er precies uitziet en hoe het zich gedraagt is onmogelijk te voorspellen. Het zou besmettelijker en ziekmakender kunnen zijn. Bovendien is het mogelijk dat het virus zijn uiterlijk sterk heeft aangepast en zo ontsnapt aan ons immuunsysteem. Via deze route kun je dus uitkomen bij scenario 2, scenario 3 of een combinatie ervan. Dat betekent waarschijnlijk ook dat wetenschappers een nieuw vaccin moeten ontwikkelen als dit scenario werkelijkheid wordt.
Wanneer het coronavirus succesvol overspringt van mens naar dier en weer terug, krijgen we wellicht te maken met een nieuw, sterk aangepast virus.
tsaiproject from Canada, CC BY 2.0, via Wikimedia CommonsHoewel dit eerder al gebeurde, is de sprong van het ene dier naar een ander (of zoönose) gelukkig lastig voor het virus. Dat komt omdat het zich aanpast aan één diersoort. Een sprong van een dier naar een mens vergt veel aanpassingen en mislukt dan ook in de meeste gevallen. “Wel dwingt het een virus om zich snel aan te passen als het wil overleven”, vertelt Lequime. “Dat kan leiden tot een virus met veel mutaties die niet lijkt op een eerdere variant zoals delta of omikron.”
Voorzichtig zijn
En een toekomst waarbij het coronavirus helemaal weg is? Dat zal niet gebeuren. “Helaas weten we al een tijdje dat corona blijvend is”, zegt Lequime. Dat betekent dat de samenleving moet veranderen en we een manier moeten vinden om met corona om te gaan.
Hoewel we rekening moeten houden met alle scenario’s en voorspellingen lastig blijven, denkt Kikkert dat het scenario waarbij corona een wintergriep wordt, het waarschijnlijkst is. “Dat komt omdat we wereldwijd de immuniteit flink gestimuleerd hebben”, zegt Kikkert. Zelfs als het virus verandert houden we die bescherming, zolang de nieuwe variant maar enigszins blijft lijken op de huidige.
De golf van hoop die door Europa gaat is dus niet misplaatst. Toch moeten we de verschillende scenario’s in ons achterhoofd houden. “Hoewel iedereen graag ziet dat het coronavirus aan zijn eindspel is begonnen, moeten we realistisch blijven”, waarschuwt Lequime. “Daarmee wil ik zeker geen angst zaaien, maar voorzichtigheid uitdragen”, verduidelijkt de viroloog.