Discussies zorgen voor vooruitgang. Maar we kunnen alleen discussies met elkaar voeren, omdat we het over veel dingen met elkaar eens zijn. Hoe ga je in gesprek met iemand die niet langer in dezelfde feiten gelooft?
Niets mis met een goede discussie op z’n tijd. Onenigheid zorgt ervoor dat we kritisch blijven naar onszelf en elkaar. Dat brengt ons allemaal vooruit. Maar sommige discussies zijn zo oververhit – corona, klimaat, racisme – dat gesprekspartners niet meer luisteren naar elkaar. Waarom leiden sommige discussies tot polarisatie? Filosoof Jeroen de Ridder maakt onderscheid tussen twee vormen van onenigheid: gewone en diepe onenigheid.
Als je het oneens bent met je beste vriend, dan gaat het vaak om een ‘gewone onenigheid’. Jullie zijn het over de meeste dingen met elkaar eens, maar over een specifieke kwestie verschillen jullie van mening. Zulke meningsverschillen zijn vaak relatief makkelijk op te lossen, omdat jullie het wel eens zijn over betrouwbare bronnen en wat geldt als een sterk argument. Je kunt bijvoorbeeld onderzoek doen om te bepalen wie er gelijk heeft.
Dit gaat niet op voor ‘diepe onenigheid’, vertelt De Ridder. “Diepe onenigheid betekent dat je het niet eens bent over de spelregels van de discussie. Dat kan ervoor zorgen dat mensen elkaar niet langer zien als serieuze of rationele gesprekspartners, wat leidt tot polarisatie. Als jij bijvoorbeeld zegt: ‘Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat…’, dan zegt de ander: ‘Maar de wetenschap is gewoon een complot.’”
“Ga dan nog maar een discussie voeren”, zegt De Ridder. “Dat is heel moeilijk. Je kan natuurlijk zoeken naar waar dan wel overlap zit en kijken of je vanuit daar verder kunt gaan. Maar als dat niet lukt, dan ben je aan het eind van een redelijke discussie gekomen. Je moet concluderen dat jullie het blijvend oneens zijn. Soms kun je niet anders dan je mening opleggen en afdwingen dat er iets gebeurt. Bij de coronavaccinaties ging het een beetje die kant op. Er was niet letterlijk sprake van dwang, maar er werd wel veel nadruk gelegd op QR-codes en vaccinatiebewijzen. Dat is misschien de enige uitkomst als zo’n diepe onenigheid niet weg wil gaan.”
Maar wat als je diepe onenigheid krijgt met een familielid? Valt die onenigheid dan helemaal niet te overbruggen? “Daar valt in het algemeen lastig iets over te zeggen”, antwoordt De Ridder. “Maar als je diepe onenigheid wil overbruggen, dan helpt het om wederzijds bij elkaar betrokken te blijven. Als het lukt om dat voor elkaar te krijgen, dan blijf je voor elkaar open staan en dan kan het gebeuren dat iemand zijn mening heroverweegt.”
Als filosoof zou hij willen dat de argumenten doorslaggevend zijn, maar de realiteit is soms anders. “Relaties komen eerst, daarna argumenten en redenen”, zegt De Ridder. “Dat hoor je ook vaak bij religieuze bekeringen of als mensen uit een sekte komen. Het zijn de persoonlijke contacten die je over de streep trekken.” Als het niet meer lukt om argumenten uit te wisselen, zoek dan dus naar een emotioneel raakvlak en probeer van daaruit weer het gesprek aan te gaan. “Maar ook weer niet al te opzichtig”, zegt De Ridder. “Dan wek je de indruk dat je puur instrumenteel een relatie aangaat om iemand van mening te laten veranderen. Dat werkt niet.”
Betrokken zijn is meer dan alleen luisteren. Het vraagt ook iets van jezelf, namelijk dat je je eigen opvattingen bevraagt. “Ergens voor open staan doet altijd een beetje pijn”, zegt De Ridder. “Je moet in staat zijn om je eigen opvattingen even tussen haakjes te plaatsen. Het is heel moeilijk om je meningen en overtuigingen zomaar in de prullenbak te gooien. Dat hoeft ook niet. Maar je moet wel een stapje terug kunnen doen, je moet ze even parkeren.”
En misschien levert dat wel nieuwe inzichten op. Elke groep heeft immers een gedeeld kenniskader waarin aannames verborgen zitten, zegt De Ridder. “Er zijn dingen waar we het allemaal over eens zijn. Door elkaar te blijven bevestigen, gaan we er nog meer in geloven. Dit is een zelfversterkend effect. Dat zie je echt niet alleen bij complotdenkers. Het gebeurt ons allemaal. Als je met vrienden bent, en je denkt over een onderwerp allemaal hetzelfde, dan ga je er ook sterker in geloven. Naarmate je meer in een afgesloten bubbel terechtkomt, wordt dat effect sterker en sterker.”
