Hoe armoede de hersenontwikkeling verstoort

Dat armoede niks goeds betekent voor de perspectieven van een kind wisten we al. Kinderen van ouders met een laag inkomen halen over het algemeen slechtere cijfers op school en hebben vaker leer- en geheugenproblemen. Hun IQ ligt gemiddeld 13 punten lager dan dat van kinderen met rijke ouders. Hoe langer kinderen in armoede leven, hoe groter hun academische achterstand wordt. De verschillen werken veelal door tot in de volwassenheid: later in het leven hebben ze vaker slecht betaalde banen en een lager opleidingsniveau. Wat zit daarachter? Op welke manier zorgt armoede voor een kloof in cognitieve vaardigheden?

Sinds de hersenwetenschap zich er mee begon te bemoeien heeft het bewijs zich opgestapeld: MRI-scans laten zien dat de hersenstructuur zich bij arme kinderen anders ontwikkelt. Het lijkt er sterk op dat inkomensongelijkheid terug te zien is in het brein, waarbij arme kinderen aan het kortste eind trekken.

Vroege levensstress

De onderzoeksgroep van kinderpsycholoog Seth Pollak van de Universiteit van Wisconsin-Madison was een van de eersten die ‘onder de motorkap’ keek. In 2014 deed hij een studie met 128 Amerikaanse kinderen van rond de twaalf jaar oud, die op jonge leeftijd te maken hadden gehad met lichamelijk misbruik of verwaarlozing, of die uit een gezin kwamen met een lage socioeconomische status (SES).

Pollak en collega’s maakten MRI-afbeeldingen van de hersenen. Die scans vergeleken ze met die van kinderen uit de middenklasse die zonder narigheid opgroeiden. Wat bleek? Bij kinderen die narigheid meemaakten was de amygdala, een hersengebied voor emotieverwerking, kleiner dan bij de andere kinderen. De mishandelde en arme kinderen hadden ook een minder grote hippocampus, een gebied dat belangrijk is voor leren en geheugen. De vraag die bij dit soort studies altijd opkomt is: hebben die veranderingen betekenis? Het feit dat de afwijkingen samenhingen met gedragsproblemen in dezelfde individuen suggereert van wel.

Eigenlijk is het geen verrassing. We weten al een tijdje dat levenservaringen van het kind belangrijk zijn voor de vorming van hun brein. Tijdens de eerste duizend dagen uit het leven, zwangerschap inbegrepen, worden de hersenen in rap tempo aangelegd. In deze ‘gevoelige’ periode is het brein erg kwetsbaar voor verstoring. Of het nou gaat om armoede, verwaarlozing, oorlog, misbruik of ondervoeding: het zijn stuk voor stuk ervaringen die chronische stress opleveren. En stresshormonen richten schade aan in het brein.

Hersenen bijsturen

Naast de amygdala en hippocampus, zien onderzoekers bij arme kinderen ook wel een kleinere prefrontale hersenschors, een hersengebied dat betrokken is bij ‘complex’ denken zoals redeneren, keuzes maken en plannen. Ook al is het met MRI-studies niet aan te tonen, toch lijkt het er sterk op dat armoede de oorzaak is van die hersenveranderingen. Dat is tenminste wat onderzoekers zien in muizen die te maken hebben met vroege levensstress: bij verwaarloosde pups raakt de aanmaak van nieuwe hersencellen verstoord, met name in de hippocampus. Deze beestjes krijgen op latere leeftijd allemaal geheugenproblemen.

“Dat iets ‘in het brein’ zit, betekent gelukkig niet dat het vaststaat”, zegt hoogleraar klinische neuropsychologie Margriet Sitskoorn van Tilburg University. “Ons brein is plastisch, het probeert zich steeds aan te passen. Aan slecht en aan goed.” Bij verwaarloosde muizen lijkt de schade omkeerbaar. Een dieet rijk aan visvetzuren geeft verbetering in hun geheugen, evenals een verrijkte kooi met speelgoed, nestmateriaal en een wielren. Aan de andere kant zijn er ook vermoedens dat de hersenveranderingen kunnen overgaan op de volgende generatie muizen. Hoe dit alles gaat bij mensen is nog helemaal een terra incognita.

Liefde is in ieder geval onontbeerlijk voor een goede hersenontwikkeling, volgens Sitskoorn, die verbonden is aan de Alliantie Kinderarmoede, een stichting die vanuit verschillende hoeken probeert om kinderen in Nederland uit de armoede te helpen. De effecten van armoede zijn vooral zorgelijk als arme kinderen slecht opgevoed worden, en ouders bijvoorbeeld minder emotionele reactie vertonen op het gedrag van hun kind. Een liefdevolle omgeving en goede zorg kan het effect van armoede op de anatomie van het brein enigszins bufferen. “Ik sprak laatst een moeder die geen geld had om een kinderfeestje te organiseren, dus bakte ze ‘s middags pannenkoeken voor haar kind en wat vriendjes. Een goedkope oplossing en de kinderen vonden het leuk.” Het is zomaar een voorbeeld van hoe warmte de effecten van het gebrek aan geld kan verzachten. Veel ouders geven hun kinderen aandacht, warmte en emotionele steun, ook al worstelen ze iedere maand weer om de touwtjes aan elkaar te knopen.

Geldgebrek is het probleem

Waar hersenwetenschappers zich bezighouden met MRI-scans om de brug te slaan tussen armoede en schoolcijfers, benaderen sociologen de kwestie weer anders. Arme kinderen presteren cognitief niet alleen slechter, ze zijn ook zowel lichamelijk als geestelijk minder gezond dan hun rijkere vriendjes. Wat is het aan armoede, dat zo verwoestend uitpakt? Is het geldgebrek? Of komt het juist door zaken die vaak gepaard gaan met een laag inkomen, zoals het opleidingsniveau van de ouders of de manier van opvoeden?

Een grote studie uit 2017 wijst heel duidelijk op dat eerste: geld is belangrijk voor de cognitieve ontwikkeling van kinderen. Kerris Cooper en Kitty Stewart, twee sociologen van de London School of Economics and Political Science, keken naar de resultaten van 61 studies uit de EU en OECD-landen van de laatste vijftig jaar (voornamelijk de VS). In het overgrote deel van de studies maakte geld het verschil in de gezondheid van kinderen en hun cognitieve en sociale vaardigheden. Ging het inkomen omhoog? Dan zag je dat terug in de ontwikkeling en gezondheid op allerlei fronten. Arme kinderen hebben deels slechtere vooruitzichten, omdat hun ouders gewoon geen geld hebben, concludeerden de twee.