Het zand raakt op

De mensheid gebruikt zo’n 50 miljard ton zand per jaar, genoeg om een muur van 27 meter breed en hoog rondom de aarde te bouwen. Daarmee is zand de tweede meest gebruikte grondstof op aarde, aldus een rapport van de Verenigde Naties. Dat zand gebruiken we voornamelijk in de bouwsector. Beton bevat zand; veel funderingen zijn van zand gemaakt. Zand zit zelfs verwerkt in tandpasta – als schuurmiddel - en in printplaatjes – als basis voor de chips.

De vraag naar zand stijgt: momenteel gebruiken we jaarlijks drie keer zoveel zand als twintig jaar geleden, en dat blijft doorstijgen. In opkomende economieën gaat de zandvraag nog fors groeien, waarschuwde de VN in datzelfde rapport. Nu al knelt het: de zandvraag ligt al hoger dan de aanmaak ervan. Per jaar ontstaat er slechts zo’n 19 miljard ton nieuw zand, doordat wind, stromend water en ijs grote gebergtes langzaam doen afslijten – een proces van miljoenen jaren. Die 19 miljard ton per jaar is nog niet eens de helft van de jaarlijkse consumptie. Daardoor wordt de hoeveelheid beschikbaar zand op aarde dus kleiner. En dus spreekt de VN al sinds 2014 van zandschaarste. Al is een begrip als ‘schaarste’ nog lastig te duiden, zegt Tommer Vermaas, kustgeoloog bij kennisinstituut Deltares. “Je kunt er geen exacte getallen op plakken. Daarvoor is de werkelijke situatie te complex.”

Verdelingsvraagstuk

Voorlopig is de zandschaarste die er heerst, nog vooral een verdelingsvraagstuk, stelt Vermaas. “De juiste soort zand moet op de juiste plek aanwezig zijn.” Vermaas geeft een voorbeeld: terwijl Dubai zelf voor een groot deel uit zand bestaat, is de Burj Khalifa, de hoogste wolkenkrabber ter wereld die in het land is te vinden, niet met lokaal zand gemaakt, maar met importzand uit Australië. “Het woestijnzand is te afgerond en rolt gemakkelijk weg. De bouw heeft juist behoefte aan hoekig zand.”

Ook leidde die zandwinning tot problemen elders. Dat is bijvoorbeeld te zien in de Mekongdelta in Vietnam, waar in de aanvoerende rivieren zand wordt gewonnen. Daardoor komt er niet genoeg zand in de delta terecht, wat een probleem vormt in combinatie met de wereldwijde zeespiegelstijging. “De delta kan niet hoger worden en wordt daardoor steeds gevoeliger voor overstromingen”, legt Vermaas uit. “In India en Afrika zie je dit soort problemen ook.”

Pure noodzaak

Uit rivierbeddingen wordt regelmatig illegaal zand gewonnen door criminele organisaties. Er zijn zelfs gevallen bekend van mensen die vermoord zijn vanwege onenigheid rondom het winnen van zand, zoals in India. Daar is een groepering die zand wint, zelfs de machtigste criminele organisatie van het land. In dat soort gevallen wordt er zelfs gesproken van ‘zandmaffia’. “Dat is in sommige gebieden misschien wel een terechte benaming. Maar op veel plekken voorziet zandwinning in het levensonderhoud van mensen. Zij winnen zand uit pure noodzaak”, benadrukt Vermaas. “Ik wil deze mensen niet over één kam scheren met de georganiseerde illegale zandwinning.”

Er wordt wel tegen illegale zandwinning opgetreden. Zo is de Verenigde Naties bezig met een monitor voor zandwinning op zee. Met behulp van gps-data worden elk schip dat zand komt winnen, en elke zandwinningslocatie nauwkeurig vastgelegd. Ook komt er een label voor verantwoord gewonnen zand. “Maar je kunt toch vrij makkelijk ontkomen aan dit systeem”, denkt Vermaas. “Er wordt nu naar gekeken hoe dat beter kan.”

Daarnaast doet de Verenigde Naties aanbevelingen voor alternatieven voor zand: gemalen rotsen, gerecyclede grondstoffen als keramiek en slakken uit hoogovens. Ook zou zand geprijsd moeten worden op basis van de winningslocatie. Als zand op een plek wordt gewonnen waar het bijvoorbeeld al een functie heeft als kustverdediging, moet dit resulteren in een hogere prijs.

Opspuiten

Vermaas heeft ook wel een idee heeft hoe we de wereldwijd zandvraag kunnen verlagen. “Neem Singapore. Dat wil als klein land graag zijn grondgebied uitbreiden door landaanwinningen. Dat kan door heel veel zand op te spuiten, maar het kan ook door dijken te bouwen. Dan heb je een soort badkuip die je kunt leegpompen. Precies zoals in de Flevopolder is gedaan.”

Ook kun je nieuw beton – een van de grootste eindproducten waarin zand is verwerkt – maken door oud beton te vermalen en als grondstof toe te voegen. “Dat is behoorlijk energie-intensief en de vraag is nog of je een even hoogwaardig product terugkrijgt. Maar het wordt wel gedaan”, vertelt Vermaas.

Als burger kun je relatief weinig doen om zandschaarste tegen te gaan, zegt Vermaas. “Particulieren gebruiken relatief kleine hoeveelheden, bijvoorbeeld als brekerszand voor onder een terras. Dat gaat om een klein percentage van de totale hoeveelheid zand. De grootste hoeveelheid gaat naar zandsuppleties en ophoogzand voor gebouwen en wegen.”

Zoeken in zee

Ook in Nederland wordt zand gewonnen: zeker 27 miljoen kubieke meter per jaar. Vroeger kwamen grote hoeveelheden zand uit zandwinningsplassen of de grote rivieren, maar daar is winbaar zand inmiddels al schaars. Daarom wordt in zee gezocht. “We winnen een stuk uit de kust, vanaf waar de bodem 20 meter onder de zeespiegel ligt”, zegt Vermaas. Het gebied dat speciaal is gereserveerd voor zandwinning, loopt ruim 22 kilometer de zee in, maar ook daarbuiten is het winnen van zand in sommige gevallen toegestaan.

Wel gelden er behoorlijk wat beperkingen voor het winnen van zand uit de gereserveerde winningszone. “Er zijn scheepvaartroutes en windmolenparken waar we in de buurt geen zand kunnen winnen. En elke kabel op de zeebodem blokkeert een strook van een kilometer breed aan zand.” Ook houdt de regelgeving rekening met de ecologie van een gebied, laat Vermaas weten. “We willen bijvoorbeeld niet dat er te veel slib van de zeebodem in het water komt, om de planten en dieren niet te veel te verstoren.” Daardoor wordt er niet dieper zand worden gewonnen dan tot de eerste kleilaag.

Voor de komende tientallen jaren gelden er nog geen grote beperkingen voor de Nederlandse zandwinning, maar daarna wellicht wel. “Op de lange termijn, met een tot twee meter zeespiegelstijging, is er veel meer zand nodig om de kust veilig te houden”, stelt Vermaas. “Misschien zeg je dan toch eens: ik ga door een kleilaag heen baggeren om zand te winnen. Maar als je dit soort concessies moet doen, heb je wel degelijk te maken met zandschaarste.”