Het wonderlijke verhaal van Jane

Op 10-jarige leeftijd las ze het boek Tarzan en werd verliefd. “Helaas trouwde hij de verkeerde Jane.” Op dat moment wist ze wat ze wilde doen: naar Afrika, tussen de dieren wonen en er boeken over schrijven. Maar dat was geen makkelijke droom voor een jonge vrouw, in Engeland, net na de tweede wereldoorlog. “Iedereen lachte me uit. Behalve mijn moeder. Zij zei:‘Jane, als je iets echt wilt, kun je het bereiken, maar dan moet je er hard voor werken, kansen grijpen als ze komen en niet opgeven.’” Toen ze van school kwam, had haar familie geen geld voor de universiteit, dus volgde ze een secretaresse-opleiding zodat ze in ieder geval een diploma had waarmee ze aan het werk kon bij een filmmaatschappij. “En toen kwam de mogelijkheid: een brief uit Kenia van een oude schoolvriendin. Of ik haar op wilde zoeken.”

Alleen naar Afrika

Jane is dan 23 als ze de boot pakt naar Afrika. “Tegenwoordig gaan wel meer vrouwen van die leeftijd alleen op reis, maar in die tijd was dat heel ongebruikelijk”, vertelt Goodall. Al snel maakt ze kennis met antropoloog en paleontoloog Louis Leakey; curator van het plaatselijke natuurmuseum en op zoek naar het ontstaan van de mens in Afrika. Hij heeft al snel door dat Jane bijzonder veel van de natuur houdt en weet, en neemt haar aan als zijn assistent. Niet veel later besluit hij dat Jane degene is naar wie hij al lang op zoek is. Zij is degene die chimpansees moet gaan bestuderen in het Gombe reservaat in Tanzania. Juist geen wetenschapper die al te veel kennis heeft, maar een jonge vrouw die zich oprecht verwondert over de natuur. “Het kostte hem een jaar om het geld bij elkaar te krijgen want wie wilde er nou in dit belachelijke plan investeren?” Uiteindelijk vonden ze een Amerikaanse zakenman die het onderzoek zes maanden wilde sponsoren. De Britse regering wilde Jane echter niet in haar eentje laten gaan. Dus kreeg ze opnieuw hulp van haar bijzondere moeder. Samen trokken ze de bossen in. Haar moeder richtte een kleine kliniek op voor de lokale bevolking en Jane startte haar onderzoek.

Hoe pakte u de start van het onderzoek aan?

“Ik had mijn blocnote, een pen en mijn verrekijker. Ik klom iedere dag de heuvel achter ons kamp op, wachtte, luisterde en schreef op wat er gebeurde. Af en toe zag ik een glimp van een chimpansee, maar zodra ze in de buurt kwamen en mij doorhadden, gingen ze er weer vandoor. Ze hadden nog nooit zoiets als een witte aap gezien. Ik had geluk dat het landschap zo heuvelachtig was, daardoor kon ik ze van afstand in de gaten houden.”

Wanneer kwam het moment dat de chimpansees uw aanwezigheid accepteerden?

“Na vijf maanden kwam David Greybeard naar mijn kamp om palmnoten te eten uit een rijpe boom die daar stond. Toen vond hij bananen in mijn voorraadtent. Hij kwam een aantal dagen achter elkaar. Toen hij niet meer kwam liet ik bewust bananen rondslingeren om hem naar mijn kamp te krijgen. En doordat hij niet bang was, waren de andere apen dat al snel ook niet meer. We zouden wilde chimpansees nu nooit meer te eten geven, maar destijds was het zo belangrijk om meer over ze te weten te komen. We hadden maar voor een half jaar subsidie gekregen en dat zou alleen verlengd worden als ik belangrijke ontdekkingen zou doen.”

Belangrijkste ontdekking

Die ontdekkingen kwamen er. Na 4,5 maand in de bossen, als haar moeder net terug is naar Engeland, ziet Jane dat chimpansees ook vlees eten. Tot die tijd dachten wetenschappers dat chimpansees vegetariërs waren. En niet veel later doet ze haar belangrijkste ontdekking. Ze ziet hoe David Greybeard en Goliath gereedschap maken van takken en stengels om termieten uit een termietenheuvel te vissen. En daarna hoe ze van bladeren een spons maken om water uit een holle boomstam te drinken. Tot dan toe werd aangenomen dat alleen mensen intelligent genoeg waren om gereedschap te maken. Door die ontdekking besluit National Geographic Janes onderzoek jarenlang te sponsoren. Ze sturen een cameraploeg die het onderzoek begint te volgen. Cameraman Hugo van Lawick wordt later haar man en samen krijgen ze een zoon, Grub.

Toen u die ontdekking deed, wist u toen gelijk wat voor een impact dat zou hebben?

“Nee, dat denk ik niet. Ik had een boek gelezen, ‘The mentality of apes’, over apen in gevangenschap waaruit bleek dat ze ongelofelijk intelligent waren. Maar omdat dit in gevangenschap was, werd gedacht dat de apen door de invloed van mensen om hen heen intelligent gedrag vertoonden. Toch verbaasde het me niet toen ik David en Goliath gereedschap in Gombe zag gebruiken. Dat het zo’n impact zou hebben, wist ik niet. Ik wist wel dat Louis Leaky het interessant zou vinden. Maar dat ze National Geographic erbij zouden halen, had ik ook niet gedacht”, lacht Goodall.

Jaloezie

Na iets meer dan een jaar stuurt Louis Leaky haar naar Cambridge University omdat ze moest leren haar eigen subsidiegeld bij elkaar te krijgen en dat zou nooit lukken zonder een doctorstitel. Hoewel ze nog nooit gestudeerd had, mocht ze meteen aan haar promotie beginnen, wat haar niet in dank werd afgenomen door haar medestudenten en hoogleraren. De hoogleraren vonden haar werk niet wetenschappelijk genoeg. Zo had ze de apen in Gombe geen namen mogen geven en mocht ze niet spreken over hun emoties. Terwijl Jane er van overtuigd was dat ze die zag. Gelukkig had ze een bijzondere begeleider, Robert Hind. Hij leerde haar om haar observaties zo te formuleren dat hoogleraren haar daar niet op af konden rekenen. Zo schreef Jane dat Fifi, een van de chimpansees, veel van haar nieuwe broertje hield, en jaloers was op andere apen omdat ze die wegjoeg zodra ze in de buurt kwamen. Robert zei dat ze niet kon schrijven dat Fifi jaloers was omdat ze dat niet kon bewijzen. In plaats daarvan raadde hij haar aan op te schrijven ‘Fifi gedroeg zich op zo’n manier, dat wanneer ze een menselijk kind was geweest, we haar jaloers zouden noemen.’ “Dat was zo ontzettend slim!” Na haar promotie keert Jane terug naar Gombe waar ze vele jaren woont en onderzoek doet.

Bent u in al die jaren alleen in de bossen nooit bang geweest?

“Zeker wel. Er zijn genoeg spannende momenten geweest. Het is niet prettig als een van de alfamannetjes je beetpakt en over de grond door de bossen sleurt”, lacht Goodall.

En wat was uw gelukkigste moment?

“Toen ik moeder Melissa met haar pasgeboren jong Goblin zag. En een ander heel gelukkig moment was de eerste keer dat een groep chimpansees me dichtbij liet komen en niet wegrende.”

Wat wilt u in de komende jaren nog bereiken?

“Ik wil dat Roots & Shoots twee keer zo groot is als dat het nu al is.”

Waarom is dat zo belangrijk voor u?

“Omdat het geen zin heeft om de chimpansees nu te beschermen als onze nieuwe generatie net zo destructief met de natuur omgaat als dat wij dat gedaan hebben.”

Welke rol ziet u daarbij voor docenten, wat is het belangrijkste dat zij hun leerlingen kunnen leren?

“Neem ze mee de natuur in. Het maakt niet uit of het een botanische tuin is of de plaatselijke rivier, maar neem ze mee. Probeer de band tussen ons en de natuur opnieuw tot stand te brengen, want die verdwijnt. Leg leerlingen uit dat dieren persoonlijkheden hebben en emoties. En vertel ze natuurlijk over Roots & Shoots, ons programma voor jongeren van alle leeftijden.”

Wat is het belangrijkste dat u zelf geleerd heeft?

“Om nooit op te geven, hoop te houden en door te gaan. En om mijn hart te volgen, respect te hebben voor het leven en te helpen waar ik kan. En vergeet niet, ieder individu kan iedere dag een verschil maken en het is aan onszelf wat voor een verschil dat is.”