Het recept voor jouw eureka-moment

Spoileralert: tijdens het lezen van deze tekst krijg je er minstens één. Nou ja, dat is te hopen, want dan is ons onderzoek geslaagd. We zoeken namelijk uit wat een aha-erlebnis is en wat er dan in ons brein gebeurt. En of we er eentje doelbewust kunnen veroorzaken.

Volgens hersenonderzoeker Micha Heilbron van het Donders Instituut gebeurt er op zo’n moment iets wat niet helemaal past bij onze verwachting. “Ons brein doet de hele dag voorspellingen. Door die voorspellingen voortdurend te vergelijken met de realiteit, leren we dingen bij. Als die realiteit sterk verschilt van de voorspelling, spreek je van een aha-erlebnis.” Een aha-moment is dus eigenlijk een heel algemeen gevoel. Dat kan iemand ervaren die totaal onverwacht penicilline ontdekt, maar ook als hij na lang zoeken het gaatje vindt in een lekke fietsband.

“Het principe komt ook voor in de waarneming, vooral bij optische illusies”, vertelt Heilbron. “Als je naar een vlekkerige afbeelding kijkt en ineens de aap ziet, of de Dalmatiër. Dat is hetzelfde gevoel. Je krijgt dan ook echt een nieuw inzicht. Er verandert op dat moment permanent iets in je brein, want je kan zo’n illusie niet opnieuw beleven. Hetzelfde geldt voor spraak: als je in een krakerige geluidsopname eenmaal hoort wat er wordt gezegd, versta je het voortaan altijd.”

Bad, bus en bed

De aha-erlebnis – ook wel bekend als eureka-moment – is dus niet voorbehouden aan geniale ontdekkingen. Hoewel dat ook ligt aan de definitie van geniaal, stelt psycholoog en ideeën-expert Simone Ritter van de Radboud Universiteit. “Een kind kan ook een aha-erlebnis krijgen, als het iets bedenkt dat volledig nieuw is voor dat kind. De formele definitie van een goed idee is dat het origineel, vernieuwend en bruikbaar is. Maar daar kan het op verschillende niveaus aan voldoen.”

Grote ontdekkingen lijken erop te wijzen dat zo’n idee altijd op een toevallig moment binnenvalt zonder dat je daar invloed op hebt. Dat is volgens Ritter zeker niet het geval. “Het kan juist ook gebeuren als je hard op zoek bent naar een oplossing. Die voorwaarden kan je zelf scheppen. De drie beroemde momenten waarop creativiteit wordt opgewekt, zijn in bad, bus en bed. Dat zijn momenten dat je brein in een soort ruststand staat: je bent dan minder gefocust.”

De beroemde uitvinder Thomas Edison geloofde heilig in de ruststand van het brein. Hij deed naar verluidt middagdutjes met een bal in zijn hand. Op het moment dat hij in slaap sukkelde, viel die bal op de grond en schrok hij wakker. Precies op zijn meest creatieve moment.

Dit staat zo ongeveer haaks op het moderne leven. In onze dagelijkse beslommeringen zijn we juist erg gefocust op een einddoel. Je agenda-afspraken afwerken. Verplichte lesstof doorlezen. E-mails beantwoorden. Dat doen we vaak op de automatische piloot, wat belemmerend werkt voor creativiteit. Denk aan een autorit met Google Maps op je dashboard. De focus op dat schermpje zorgt ervoor dat je weinig meekrijgt van de route en geen toevallige afslag neemt. Zonder navigatie sla je beter op waar je rijdt, kijk je meer om je heen en is de kans op ingevingen groter. “Zonder focus is de kans groter dat minder sterk geassocieerde concepten samenkomen tot een idee. Dat is creativiteit. En om dat te bereiken, moet je voor van alles open staan.”

Euforisch gevoel

Een aha-erlebnis kan dus het eindpunt zijn van lang speuren en onderzoeken, waarbij je echt iets hebt bijgeleerd. In de hersenen zijn dan verbindingen in het complexe netwerk van hersencellen versterkt of aangemaakt. Dat fenomeen heet synaptische plasticiteit en is volgens de huidige inzichten in de hersenwetenschap de biologische basis voor leren en onthouden. In hoeverre dit ook bij die echt plotselinge ingevingen zo werkt, is nog onbekend.

Plotseling of niet, als zo’n idee eenmaal valt, als dé oplossing, dan voelt dat fijn. Want hoe inhoudelijk hoogstaand uitvindingen, ideeën en oplossingen ook kunnen zijn, in feite is de aha-erlebnis zelf vooral een sensatie. Een euforisch gevoel van beloning en opluchting. Dat heeft volgens Heilbron alles te maken met dopamine, een stofje dat in de krochten van onze hersenen wordt aangemaakt en vrijgegeven als het brein onverwacht wordt beloond, of als iets beter uitvalt dan verwacht.

Hoe onverwachter, hoe fijner dat gevoel, ook als het niet eens zo veel oplevert. Denk aan het gevoel van blijdschap als je tien euro wint in een voetbalpool, terwijl de storting van je maandsalaris je weinig doet. Zo kan het oplossen van de Rubiks kubus een ware aha-erlebnis zijn, terwijl een langverwachte oplossing van een probleem op je werk aanvoelt als routine. “Het zegt dus iets over de verwachtingen van je eigen inzicht, want het fenomeen doet zich voor als je aangenaam verrast bent door dat eigen inzicht – als je je eigen verwachtingen overtreft. Het omgekeerde gevoel krijg je als er iets op het puntje van je tong ligt: je verwacht dat je iets weet, maar je komt er maar niet op. Als je niet aan die verwachting kan voldoen, voelt dat teleurstellend.”

In een recente studie noemen vooraanstaande Princeton onderzoekers de aha-erlebnis een ‘metacognitieve voorspellingsfout’. Die studie toont duidelijk aan dat het gevoel van verrassing en voldoening ontstaat door het verschil tussen de verwachting en de uitkomst. “Proefpersonen die na lang puzzelen de oplossing vonden, kregen een aha-erlebnis. Op dat soort momenten schiet de dopamine omhoog. Dat klopt ook met het puntje van je tong: hoe langer het duurt, hoe vervelender het wordt.”

Creatief denken

Wil je graag vinden wat er op dat puntje ligt, dan kan het volgens Simone Ritter helpen om er juist even niet meer naar te zoeken. Hard werken en studeren kan zeker zorgen dat je verbanden gaat zien of tot de juiste antwoorden komt. Maar stoppen met peinzen en je focus verleggen is een goeie manier om een oplossing te bedenken, om die aha-erlebnis te veroorzaken. “Het gaat erom dat je routines doorbreekt, je vaste patronen en eigen referentiekaders loslaat. Het helpt om even weg te gaan, een wandeling maken of een busrit, al is het maar een kopje koffie drinken. Het bedenken van creatieve oplossingen is geen magie, want je kan er prima voorwaarden voor scheppen.”

Dit werkt niet voor iedereen op precies dezelfde manier. Bovendien zoeken mensen vaak in groepsverband naar dat goede idee, als team of als organisatie. Maar volgens Ritter kan iedereen dit, linksom of rechtsom. Bijvoorbeeld door gebruik te maken van creatieve denktechnieken, die in feite allemaal op dezelfde theorie gebaseerd zijn: weg uit je vastgeroeste denk- en gedragspatronen.

“Ik zet vaak in op een A,B,C-brainstorm. Heb je een vraag, zoek dan oplossingen die beginnen met die letter. Hoe krijgen we bijvoorbeeld studenten naar de campus? Ik roep maar iets: Aandacht, Bus meer laten rijden, Community building. Dat dwingt om uit je comfortzone te komen. Een ander voorbeeld is de superheldentechniek: Wat zou Spiderman doen? Of Pipi Langkous? Het hoeft niet altijd in de vorm van een brainstormsessie. Het kan al helpen om de omgeving anders in te richten, door als organisatie ruimte te creëren voor creativiteit. Bijvoorbeeld door samen te werken met mensen buiten jouw vakgebied, zoals we in de wetenschap steeds vaker multidisciplinair onderzoek doen. Door naar elkaar te luisteren, elkaars taal te leren spreken, door theorieën en werkwijzen te combineren, zo kom je op nieuwe ideeën.”