Het oude normaal keert nooit meer terug

Ik wens u van harte een goed nieuwjaar. Ik moet daar wel meteen bij vermelden dat u niet veel koopt voor mijn wensen. Nog nooit eerder heb ik ze met meer onzekerheid geuit. Alle koffiedikkijkers en overige zieners ten spijt: niemand kan voorspellen hoe zelfs maar de komende weken er uit gaan zien. Er is de grote hoop dat vaccins groepsimmuniteit opbouwen, in ieder geval onder de meest kwetsbaren, tegelijkertijd kraakt de zorg in al haar voegen te midden van een oprukkende COVID-mutatie die nog veel besmettelijker is.

En dat betreft de weken of maanden die vóór ons liggen. Wat ook niemand kan voorspellen, is wat uiteindelijk de gevolgen zijn van de maanden die we áchter ons hebben. Wat is ons in hemelsnaam overkomen? Is het slechts een rimpel in de tijd, en keren we met de uitrol van vaccins weer terug naar het ‘oude normaal’? Of is er sprake van een fundamentele verandering, die vraagt om nieuwe coördinaten – hoe te leven, wat te verwachten?

De geschiedenis kent wel meer van zulke breukvlakken, die om een nieuwe oriëntatie en waardestelsel vroegen. Zoals oorlogen en revoluties, die grote machtsverschuivingen met zich meebrachten (denk aan de Franse Revolutie, wat het einde betekende van het ancien régime), of wetenschappelijke en technische ontwikkelingen (de stoommachine, elektrisch licht…). Maar ook eerdere pandemieën; historici wijzen er bijvoorbeeld op dat de vernietigende golf van de zwarte pest de weg vrijmaakte voor de Renaissance. Breukvlakken die een geheel nieuwe maatschappelijke ordening inluidden, en zelfs een andere duiding van wat het is om een mens te zijn.

Waar staan we nu? En, ook relevant: wat heeft dat te maken met een platform voor wetenschapsjournalistiek?

De planeet als pretpark

Om mezelf meteen maar in het kamp van de koffiedikkijkers te stoppen, denk ik dat de huidige pandemie op zichzelf niet zo zeer een game changer is, maar een versneller van veel processen en veranderingen die onderhuids al langer spelen. Het ‘schokkende’ van de huidige pandemie is dat die veranderingen écht niet langer zijn te negeren. We kunnen niet terug naar een ‘oud’ normaal – we waren altijd al op weg naar een nieuw normaal, alleen weten we nog niet hoe dat eruitziet. Wel zijn er een aantal aanwijzingen, die door de pandemie aan de oppervlakte zijn gekomen.

Die aanwijzingen laten zich in drie punten samenvatten, die ook weer niet los van elkaar staan. Het meest urgente is wel dat COVID-19 laat zien dat onze planeet geen pretpark is, waar je onbekommerd van attractie naar attractie kunt hoppen en je na sluitingstijd weer fijn naar huis kan. De planeet is een ingewikkeld samenspel van globale en lokale processen, waarbij kleine handelingen (een virus dat overspringt van dier op mens) mondiale gevolgen kunnen hebben. Netwerk Aarde is een zero sum game: we verliezen en winnen samen, mensen en alle andere organismen. En de planeet heeft geen sluitingstijd – de rommel die we maken, wordt dan ook niet na vijven opgeruimd.

We wisten dit al van klimaatverandering, het alomvattende decor van afgelopen en komende decennia. Op dat planetaire toneel is SARS-CoV-2 misschien niet veel meer dan een figurant, een boodschapper. Tegelijkertijd is er in dit theaterstuk geen hoofdrolspeler, ook de mens niet. We moeten onze eigen kwetsbaarheid en zelfs ondergeschiktheid in dit complexe spel van processen onder ogen zien. De nabije toekomst vraagt om een subtiel samenspel van mens en natuur, gericht op duurzaam wederzijds voordeel. De ‘circulaire economie’, waarbij de natuur niet wordt gezien als een onuitputtelijke voorraad en reststoffen opnieuw worden gerecycleerd, is een voorbeeld van zo’n wederkerigheid. De vraag is of het voldoende is.

Technologie is niet alleen een instrument om de wereld naar onze hand te zetten; technologie creëert een geheel nieuwe wereld. Hoe we met elkaar werken en vergaderen, wat we beschouwen als bezit en eigendom (streaming), hoe we met vriendschap en liefde omgaan… De impact op sociale relaties en economie is enorm. Achter deze virtuele wereld gaan overigens ook reële processen van uitbuiting en uitputting schuil, denk aan de anonieme distributiecentra van Amazon, de onvoorstelbare hoeveelheden aan energie die het kost om een datacenter te laten draaien of de datahonger van grote techbedrijven en overheden. Misschien dat door steeds massaler gebruik het bewustzijn daarover ook steeds meer op gang komt.

Nieuw sociaal contract

Ten derde speelt de verhouding tussen overheid, samenleving en wetenschap. Hoewel het vertrouwen in overheid en wetenschap zeker in Nederland nog steeds groot is, zie je hoe de pandemie zorgt voor een verontrustende erosie. Ook dat is niets nieuws, samenzweringstheorieën zijn al langer in opkomst. Maar de pandemie werkt ook hier als een versneller; in moeilijke tijden zoeken mensen immers naar een schuldige (overheid, medische industrie, elite, Jaap van Dissel, Soros, Gates, et cetera). Steunt dat op feiten of rationaliteit? Vaak niet, maar de feiten nog eens uitleggen voldoet niet, hoewel we dat zeker moeten blijven doen, geduldig maar standvastig. Het gaat echter niet alléén om de feiten, maar om een existentiële behoefte. Veel mensen kunnen niet omgaan met onbestendigheid en onzekerheid, daarom bieden complotdenkers (en populisten) een aanwijsbaar object van ons ongemak. Dat biedt in ieder geval een handelingsperspectief. De feiten manipuleren ze vervolgens wel een welgevallige kant op.

Tegelijkertijd is er ook wel reden voor kritiek en scepticisme. Overheden worstelen met een vaste koers en visie (kijk alleen naar de vaccinatiecampagne in Nederland), maar ook met helderheid en communicatie. De mantra ‘we doen het met z’n allen’ blijkt na een jaar een lege huls. Ook hier werkt de pandemie als een versneller. We zitten in een tijd van grote transities – denk aan klimaatverandering – die vragen om een nieuwe gezamenlijkheid en faciliterend leiderschap. Alleen al de nieuwe Europese green deal vergt de komende jaren een rigoureus beleid met grote gevolgen, dat alleen kans van slagen heeft als burgers en bedrijven zich medeverantwoordelijk voelen. Hoe krijg je Europese burgers zo ver om vlees te laten staan, of over te stappen op groene energie? Autoritair doordrukken geeft vrij spel aan populisme en samenzweringstheorieën. Een gratuite ‘we lossen het samen op’ blijkt een vrijbrief waarbij uiteindelijk niemand verantwoordelijkheid neemt.

Maar context betekent ook nadrukkelijk een maatschappelijke context. Onderzoek heeft effect op hoe wij leven, wie we zijn, en onze relatie met de omgeving of de planeet. Burgers zelf moeten daar ook een stem in krijgen, alleen al om onderling vertrouwen te verstevigen. Het is daarbij belangrijk dat die burgers ook echt worden gehoord. Met het Coronathema starten we daarom met rondetafelgesprekken met verschillende generaties en groepen. Wat zijn hun ervaringen met de pandemie? Welke vragen en ideeën zijn er? We nemen de ervaringen mee in het symposium, en leggen ze wetenschappers voor. Vorig jaar was NEMO Kennislink betrokken bij de DNA-Dialoog, een groot opgezet, landelijk gesprek met burgers en wetenschappers over DNA-modificatie. Ook speelden we een rol in het zogeheten Catalyst-project, een gesprek met burgers in Amsterdam over slimme technologie in de publieke ruimte. We werkten daar met zogeheten constructieve journalistiek, waarbij journalisten samen met burgers op zoek gaan naar oplossingen voor problemen of dilemma’s. We gaan de dialoogvormen zeker verder uitwerken.

Samen het nieuwe normaal onderzoeken

Voor komend jaar hebben we een subsidie gekregen om het effect van Zoom op onze communicatie te peilen – we noemen het project The Human Zoo(m). Ook werken we nauw samen met het nog steeds relatief nieuwe NEMO De Studio – de nieuwe ruimte waarmee NEMO een volwassen doelgroep wil betrekken bij de grote transities van deze tijd. In de zomer start daar een expositie over data; NEMO Kennislink duikt in de vraag wat datasturing concreet betekent voor mensen. Wat weten algoritmen van ons, en wat is het effect op ons gedrag? We volgen mensen in hun dagelijkse gebruik van sociale media en apps. Van daaruit zoomen we steeds verder uit naar hoe data wordt gebruikt. Het journalistieke project krijgt ook een plek op de expositie – een ruimtelijke vertaling die volgens ons heel goed past bij een verhaal in context plaatsen.

Het gaat daarbij niet om weer eens een nieuwe journalistieke modes uit te proberen. We denken dat deze onzekere tijd van veranderingen vraagt om andere vormen van journalistiek. Een journalistiek die meer onderzoekend en modererend is. Je zou het eerder een journalistiek ‘van binnenuit’, dan ‘van buitenaf’ kunnen noemen. Niet alleen verslag van wetenschap, maar mede vormgeven aan discussie en dialoog, waarbij we samenleving en wetenschap proberen te verbinden. Het oude normaal keert niet meer terug – we waren altijd al op weg naar het nieuwe normaal. We gaan met lezers en onderzoekers kijken wat dat nieuwe normaal kan zijn, en vinden ook onszelf onderweg een beetje opnieuw uit.