Het ontstaan van rassen

Sociaal of biologisch ras?

Ondanks de geleidelijke verspreiding van mensen over de aardbol en het ontstaan van verschillende groepen, is de onderverdeling van de menselijke soort in drie ‘hoofdrassen’ – Kaukasisch, Mongoloïde en Negroïde – met ook een verdere onderverdeling nu heel omstreden. Dat komt niet alleen door de ongezonde ideeën uit het nazi-tijdperk.

Volgens de nu heersende opvattingen is een mensenras meer een sociaal vooroordeel dan een biologische realiteit. Vanuit objectief wetenschappelijk oogpunt kun je hier immers allerlei gaten in schieten. De verschillen tussen de ‘rassen’ zijn geleidelijk, de indeling is voor een deel willekeurig en er vindt voortdurend vermenging plaats. Voor de meeste kenmerken, vooral voor gedrag en verstandelijke aanleg, geldt bovendien dat de verschillen tússen rassen kleiner zijn dan de spreiding bínnen elk ras. Dat zien we ook bij DNA-varianten: varianten die je maar bij één bepaald ras ziet, zijn zeldzaam.

Tegelijk krijgen we lang niet alle variatie via ons DNA bij de geboorte mee. Er is ook een grote invloed van de opvoeding, de leefomstandigheden en de groepsgebonden cultuur. Er is minstens zoveel nurture als nature. Gelukkig zijn de meesten het er over eens dat elke voorkeur op basis van de etnische achtergrond uit den boze is, al moest daar nog niet zo lang geleden in het zuiden van de Verenigde Staten nog om worden gevochten. Wel moeten we af en toe nuchter rekening houden met etnische verschillen, zoals blijkt uit het genoemde voorbeeld van de werking van geneesmiddelen.

Dieren met een doel

Bij huisdieren zijn de verschillen tussen de populaties kunstmatig aangescherpt. Behalve een natuurlijke aanpassing aan de omgeving is er ook sterke selectie. Dat gaat dan niet volgens de Darwiniaanse survival of the fittest. Die taak hebben wij van Moeder Natuur overgenomen, want wij weten zelf maar al te goed waar we de dieren voor nodig hebben.

Huisdieren hebben een gebruiksdoel in termen van gezelschap, melkopbrengst, vleeskwaliteit, wolkwaliteit, trekkracht, sportieve prestaties of waar we onze huisdieren ook maar voor willen gebruiken. Bovendien wil het oog ook wat, dus we letten ook op vachtkleur en andere uiterlijke kenmerken die wij mooi of juist lelijk vinden. Zo ontstond er door de eeuwen heen al een geweldige diversiteit van streekgebonden varianten van paarden, koeien en andere landbouwhuisdieren. We weten hier niet eens al te veel van, want tussen de Romeinse tijd en de achttiende eeuw werd er maar heel weinig over huisdierrassen opgeschreven. Nu moeten we het doen met schilderijen en andere afbeeldingen uit die periode.

Rasvorming in stroomversnelling

De volgende fase begon in de achttiende eeuw tijdens de industriële revolutie. Dit begon in Engeland met de uitvinding van de stoommachine en het mechanisch weefgetouw. Om de groeiende bevolking te kunnen voeden, werden landbouw en veeteelt grootschalig aangepakt. Er ontstonden nu echte rassen: gesloten populaties waarbinnen de meest productieve dieren werden geselecteerd voor de voortplanting, allemaal keurig bijgehouden in stamboeken.

Net als de stoommachine en het mechanische weefgetouw verspreidde ook de uitvinding van de gerichte fokkerij zich razendsnel over de rest van Europa. Al in de eerste helft van de achttiende eeuw ontstond er voor zowel landbouwhuisdieren als gezelschapsdieren een bonte verzameling van rassen met ieder een eigen fokvereniging, gewenste raskenmerken en een stamboek. Niet elk ras heeft de eenentwintigste eeuw gehaald, maar er zijn nog steeds meer dan duizend rassen bij zowel runderen als schapen.

Door rasvorming zijn de verschillen tussen lokale populaties sterk geaccentueerd. Tegelijkertijd ging de productiviteit omhoog: kippen leggen nu meer eieren, varkens groeien steeds sneller naar een hoog slachtgewicht en koeien geven meer dan tien keer zoveel melk als vroeger. En het einde is nog niet in zicht: door kunstmatige inseminatie, embryotransplantatie, selectie op het niveau van individuele genen of klonering van de best producerende dieren gaan de ontwikkelingen steeds verder.

Voor onze voedselvoorziening is dit allemaal goed nieuws, maar we moeten wel uitkijken. De fokkerij van landbouwhuisdieren richt zich op een beperkt aantal succesvolle rassen. Bij melkvee is dat vooral de zwartbonte Amerikaan, de Holstein-Friesian, afkomstig uit onze eigen polders, doorontwikkeld in Amerika en nu een wereldburger.

We lopen echter het risico dat door deze ontwikkelingen de ouderwetse, minder productieve rassen verdwijnen. Daardoor raken we ook broodnodige genetische diversiteit kwijt. Die ouderwetse rassen leveren weliswaar minder op, maar kunnen vaak veel beter tegen een stootje. Ze zijn aangepast aan hun omgeving – van Siberische kou tot Afrikaanse hitte – en zijn minder afhankelijk van vaccinaties of uitgekiende bedrijfsvoering.

Grotere problemen zijn er bij gezelschapsdieren, vooral bij de hond. Ook daar is ‘ras’ nu een beladen begrip geworden. De problemen worden deels veroorzaakt door verregaande inteelt. Boeren zullen niet zo gauw nauw verwante dieren met elkaar kruisen, want ze hebben niets aan een ziek dier. Dat is een groot verschil met de hobbyfokkerij, waar zelfs ouders en nageslacht regelmatig worden gepaard. Bij het ene ras is het erger dan bij het andere, maar al te vaak wordt de broodnodige diversiteit en daarmee de gezondheid van het dier geofferd op het altaar van de heilloze ‘genetische zuiverheid’.