Het nut van oma

Mick Jagger, zanger van de Rolling Stones, werd op zijn 73ste nog een keer vader. Het kan nog gekker. In 2012 kreeg de 94-jarige Indiër Ramjit Raghav zijn tweede zoon in zijn armen. Bij mannen neemt de vruchtbaarheid af naarmate ze ouder worden, maar kinderen verwekken blijft in theorie het hele leven mogelijk. Voor vrouwen ligt het anders. Rond hun vijftigste stopt de eisprong en raken vrouwen in de menopauze. Evolutionair gezien is dat merkwaardig, aangezien evolutie draait om overleven en reproduceren, om genen doorgeven. Verlies je het vermogen kinderen te krijgen, dan ben je biologisch in wezen nutteloos.

Zo’n abrupte en definitieve stop van de vruchtbaarheid komt niet veel voor in het dierenrijk. "Je ziet het wel bij orka’s en bij leeuwen, maar bij mensen is het het meest extreem", zegt verouderingsexpert David van Bodegom van Leyden Academy on Vitality and Ageing. Waarom leven vrouwen nog pakweg dertig jaar door na de menopauze?

Grootmoederhypothese

Voor onderzoekers is het al jaren punt van discussie. Observaties van de Amerikaanse antropoloog Kristen Hawkes bij jager-verzamelaars in Tanzania leverde in de jaren tachtig aanwijzingen op voor de grootmoederhypothese, het idee dat oma’s helpen bij het grootbrengen van de kleinkinderen. Via die weg zou oma meer van haar eigen genen kunnen doorgeven dan door zelf een nieuw kind te baren, zo stelt de hypothese. ‘Grootmoederen’ zou bovendien leiden tot selectie van vrouwen die langzaam verouderden, wat de levensduur van Homo sapiens opstuwde.

Van Bodegom snapt waarom de theorie zo omarmd werd. "De hypothese sluit aan bij wat we zien in het dagelijks leven: oma’s die de kleinkinderen aan het verwennen zijn. Voor vrouwen was het natuurlijk ook fijn om te horen dat ze niet bijna de helft van hun leven biologisch nutteloos waren." Tijdens zijn eigen veldonderzoek bij vijftienhonderd families op het platteland in Ghana zag hij weinig terug van de grootmoederhypothese. "Voor de overleving of gezondheid van de kinderen maakte het niet uit of oma nog in leven was."

De Ghanese samenleving die hij onderzocht was polygaam, de man had tot aan vier vrouwen, wat in een groot deel van de menselijke geschiedenis in meer of mindere mate de norm was. Van Bodegom zag hier meer bewijs voor de patriarch-hypothese: niet zozeer oude vrouwen, maar oude mannen waren belangrijk, omdat ze kinderen blijven verwekken. "Word je als man zeventig, dan heb je meer nakomelingen dan wanneer je vijftig wordt. Langlevendheid in mannen had een duidelijk evolutionair voordeel." Het zou kunnen verklaren waarom de levensduur van mensen zo toenam vergeleken bij andere primaten. Waarom de vrouwen dan ook zo oud worden? "Die liften eigenlijk mee op het nut van mannen."

Achter de kinderwagen

Je zou verwachten dat de lengte van de vruchtbare periode bij vrouwen mee zou groeien met die langere levensduur, zodat zij meer nakomelingen op de wereld kunnen zetten. Maar dat is dus niet gebeurd. "Kennelijk was het voor de mens voordeliger om de vruchtbaarheid af te kappen, omdat het gevaarlijker wordt om zwanger te zijn als je ouder bent. Sterf je in het kraambed, niet ongebruikelijk in prehistorische tijden, dan staan de levens van de jongste kinderen op het spel."

Wie nou werkelijk de evolutionaire helden waren achter de langlevendheid van mensen? Overeenstemming is er niet, maar wie om zich heen kijkt twijfelt er niet aan dat grootmoeders in monogame samenlevingen hun kinderen en kleinkinderen helpen. "Genieten van de kleinkinderen is overigens absoluut niet voorbehouden aan oma’s", aldus Van Bodegom. "Je ziet net zo goed opa’s achter de kinderwagen."