'Het moet normaler worden dat producten lang meegaan'

Bij de bouwmarkt kocht hij een doorzichtig plastic bakje. Het was nog niet half gevuld met krammetjes, van die stalen U-vormige spijkertjes. “Zo vol zit het bakje écht als je het koopt”, mailt Marko Hekkert, die hoogleraar Innovatiewetenschappen aan de Universiteit Utrecht is, als antwoord op mijn vraag of we op de goede weg zijn met de circulaire economie. “Circulair denken begint met de preventie van materiaalgebruik, maar dat is bij de Praxis nog niet echt doorgedrongen.”

Hetzelfde pakje krammetjes ligt op zijn kantoor bij het Copernicus Instituut voor Duurzame Ontwikkeling in Utrecht waar Hekkert directeur van is en waar we elkaar enkele weken later zien. Opnieuw windt hij zich op. “Dat is toch niet normaal? Je hebt driekwart van het doosje niet nodig!” Ook verbaast hij zich over het kartonnen doosje op zijn bureau waar precies een tandpastatube in past. “Dat doosje was het icoon van het eerste verpakkingsconvenant”, weet hij. In dat convenant uit 1991 spraken driehonderd bedrijven met de overheid af om de hoeveelheid verpakkingsmateriaal te verminderen en te stimuleren dat verpakkingsafval wordt hergebruikt.

“Tandpastafabrikanten hebben toen de dop vergroot, zodat je de tube rechtop kon zetten. Intussen zijn we twintig jaar verder en zit het doosje er weer om. Ik kom er niet achter waarom. Als ik er te veel over doorpraat, zeggen mensen tegen me: ‘Marko, waar heb je het nou over? Kun je niet wat groter denken?’ Maar ik denk dat het tandpastadoosje exemplarisch is voor wat er nu mis gaat in de circulaire economie.”

Om te weten wat er precies mis gaat, is het goed om meer te weten over de circulaire economie. Hekkert schreef mee aan het rapport Circulaire economie: wat we willen weten en kunnen meten, dat het Planbureau voor de Leefomgeving begin dit jaar publiceerde. In het rapport staat een voorstel om te meten hoe ver we nou zijn met die circulaire economie. Staan we nog maar aan het begin of zijn zijn we al volledig duurzaam? Daarom staan in het rapport tien stappen die je kunt nemen om je bedrijf circulair te maken (zie afbeelding). Zo luidt de belangrijkste en eerste stap: voorkom materiaalgebruik. Ofwel: dat wat je eigenlijk niet nodig hebt, bijvoorbeeld het tandpastadoosje, moet je ook niet gebruiken.

Maar wat houdt ons nou tegen om deze tien stappen daadwerkelijk te nemen? Volgens Marko Hekkert zijn er vijf dingen die mis gaan. In andere woorden: er liggen vijf drempels voor de Nederlandse economie om circulair te worden.

Drempel 1: Bewustwording

“Als je aan de circulaire economie wil meedoen, dan moet je het in de eerste plaats willen”, zegt Hekkert. “We zien dat bedrijven die geïnteresseerd zijn in duurzaamheid toch de verkeerde keuzes maken. Dat komt omdat het circulaire denken nog onvoldoende is ingedaald. In de wereld van de overheid praten ambtenaren er veel over, maar dat geldt niet voor productontwikkelaars en productontwerpers.” Hij verwijst naar een onderzoek dat het Copernicus Instituut vorig jaar samen met Deloitte deed, waarin hij concludeerde dat de circulaire economie nog altijd een niche is. “De grootste drempel zit in de bewustwording”, zegt collega Julian Kirchherr in een persbericht van de Universiteit Utrecht.

Drempel 2: Afstemming

Stel dat productontwerpers wel de circulaire mindset hebben, dan komt een tweede drempel in beeld. “Je moet enorm veel dingen in de productieketens op elkaar afstemmen. Dat vraagt om veel coördinatie en afstemming, vaak buiten het bedrijf om”, zegt Hekkert. Hij noemt een voorbeeld van plastic flessen waar wasmiddel in zit. “Op dit moment gooien we die in de prullenbak, maar ze zouden ook gerecycled kunnen worden. Een bedrijf als Unilever zou dan kunnen zeggen: lever die flessen maar in bij de supermarkt, dan vullen wij ze opnieuw. Het lastige is alleen dat supermarkten dat niet willen, omdat er veel ruimte voor nodig is. Bovendien zijn er te veel bedrijven die zulke flessen maken. Een andere oplossing zou kunnen zijn dat alle fabrikanten samen een recyclingsysteem moeten bedenken.”

Drempel 3: Verouderd businessmodel

Om te zorgen dat producten en materialen langer meegaan, zijn niet alleen technologische en organisatorische innovaties nodig, maar ook nieuwe businessmodellen. Bedrijven zouden de manier waarop ze zaken doen met klanten opnieuw moeten uitvinden. Een voorbeeld van zo’n innovatief businessmodel is het verkopen van een dienst in plaats van een product, zoals goed geluid in plaats van apparatuur. Philips is bijvoorbeeld bezig met circulair licht: het leasen van licht in plaats van het verkopen van lampen. Daarbij verschuift de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit en de recycling van lampen van de consument naar de producent. In de praktijk gaan lampen daardoor veel langer mee. “Zo’n verandering van je businessmodel is best ingrijpend”, aldus Hekkert.