Het internet is (nog) niet voor iedereen

En zo loopt Kalloe voortdurend tegen allerlei praktische problemen aan als ze van het internet gebruik wil maken. Zo wilde ze onlangs graag naar een concert van de Amerikaanse zanger Chris Brown, van wie ze groot fan van is. Maar uit eerdere pogingen wist Kalloe dat het online bestellen van kaartjes voor haar onmogelijk is. “Je moet dan verschillende stappen doorlopen. Zo moet je bijvoorbeeld verifiëren dat je geen robot bent. Dan worden er plaatjes getoond met de vraag op welke afbeelding een auto is te zien. Daar doe ik al gissend wel vijf minuten over. De site biedt hier geen auditief alternatief voor. En daarna moet je een stoel uitzoeken, iets wat ook alleen maar visueel wordt aangeboden. Doordat dat zo lang duurde, had ik de vorige keer nog duizend mensen voor me in de wachtrij. Laat maar zitten, dacht ik toen.” Voor het concert van Chris Brown liet ze haar vriend dus kaartjes bestellen.

Misverstand

Toen het internet in de jaren negentig op grote schaal zijn intrede deed, was de verwachting dat het de ongelijkheid in de wereld zou verkleinen, vertelt Alexander van Deursen, hoogleraar Digitale Ongelijkheid aan de Universiteit Twente. In het Centrum voor Digitale Inclusie brengt hij samen met zijn medeonderzoekers in kaart wat de voordelen en risico’s van technologie zijn. Ook identificeren zij groepen die buiten de boot dreigen te vallen en doen ze voorstellen voor beleidsmaatregelen. “Internet heeft een open karakter en is voor iedereen beschikbaar, dus de opvatting was destijds dat iedereen er automatisch van zou profiteren. Maar dat bleek al gauw een misverstand.”

Veel mensen waren er toen van overtuigd dat alleen al het hebben van een internetverbinding of bepaalde apparatuur zou volstaan om mee te kunnen doen. “Verschillen in toegang noemen we de first level digital divide. Als iedereen maar de juiste spullen heeft, dan profiteren mensen automatisch.” Maar dat bleek niet genoeg. Ambitieuze projecten als One Laptop Per Child, waarbij kinderen in ontwikkelingslanden een laptop kregen, mislukten bijvoorbeeld. “Alleen het aanbieden van laptops is niet genoeg. Wat als er geen stroom is bijvoorbeeld? Het gaat om het totaalpakket. Naast dat eerste niveau moet je ook kijken naar motivaties, vaardigheden en soorten gebruik, het tweede niveau. Kun en wil je wel gebruikmaken van de apparatuur en wat doe je er dan mee? En het derde niveau zijn de uitkomsten: wat levert het internet voor je op?”

Profiteren

Juist op dat derde niveau worden de verschillen in de samenleving groter, aldus Van Deursen. “Kun je het internet gebruiken om een baan te vinden, een goedkope verzekering af te sluiten, je sociale netwerk te vergroten of je gezondheid te verbeteren? Je moet het internet dan op een heel strategische manier kunnen gebruiken. Dat zijn best complexe vaardigheden die lang niet iedereen beheerst.” Van Deursen ziet dus nog altijd grote verschillen tussen bevoorrechte en minder bevoorrechte mensen. Er zijn veel factoren die bepalen in welke mate je van het internet profiteert, zoals leeftijd, geslacht, opleidingsniveau, inkomen, gezondheid en woonplaats. “Maar bijvoorbeeld ook sociale en culturele factoren, zoals je gezinssituatie, achtergrond en de aanwezigheid van ondersteuning in jouw omgeving, bijvoorbeeld in de vorm van een buurthuis.” Ben je schathemeltjerijk, maar heb je een beperking? Dan sta je toch met 1-0 achter ten opzichte van iemand die net zo rijk is, maar geen beperking heeft.

Toch ziet Van Deursen ook verbetering. “Overheidsdiensten werken er hard aan om hun diensten online voor iedereen toegankelijk te maken en bij grote commerciële bedrijven zie je dat ze steeds meer user centered design toepassen, waarbij ze samen met gebruikers de website verbeteren.” Er zijn ook initiatieven van gemeenten, scholen of buurthuizen om bewoners te ondersteunen, bijvoorbeeld door het aanbieden van cursussen. Die richten zich vooral op het tweede niveau van digitale vaardigheden. “Een goede ontwikkeling, maar de aandacht ligt vooral op het verbeteren van functionele vaardigheden. Er is te weinig aandacht voor de kritische kant. Kun je gevonden informatie ook evalueren, weet je hoe je je online moet gedragen, weet je dat je niet zomaar alles mag delen, begrijp je dat berichten op sociale media een psychische impact kunnen hebben, kun je ethische overwegingen maken?”

Huiswerk

Als je dus een programma zou maken om de mogelijkheden voor bepaalde minder bevoorrechte mensen op het internet te vergroten, dan moet je dus niet alleen maar mensen de juiste apparatuur geven en vaardigheden aanleren, maar je moet ze ook tips aanreiken om kritisch te leren denken en strategisch online te kunnen handelen. Van Deursen: “Je moet de groep erbij betrekken en samen overleggen waar zij behoefte aan hebben.” Denk overigens niet dat die eerste fase, het überhaupt beschikken over de juiste apparatuur, niet meer van belang is, waarschuwt van Deursen. Zelfs in Nederland, waar iedereen een smartphone heeft, zou je misschien denken dat dat haast geen rol meer speelt. “Veel jongeren uit een lager sociaal milieu beschikken bijvoorbeeld alleen maar over een smartphone, maar is die wel geschikt om huiswerk mee te maken? Daarin hebben zij toch een achterstand ten opzichte van leeftijdsgenoten die ook een laptop hebben.”

Oude reflex

Momenteel doen ook nieuwe internetgerelateerde technieken hun intrede, zoals het internet der dingen (Internet of Things), waarbij allerlei apparaten van horloge tot koelkast aan het internet zijn gekoppeld, en kunstmatige intelligentie, oftewel AI. Van Deursen ziet hier weer de oude reflex, namelijk dat veel mensen ervan uitgaan dat iedereen in gelijke mate van die ontwikkelingen gaat profiteren. “Een programma als ChatGPT (een chatbot op basis van AI die je vragen kunt stellen, red.) lijkt het online zoeken in eerste instantie makkelijker te maken, omdat je met relatief simpele vragen een mooi antwoord krijgt, maar kun je die antwoorden ook interpreteren? Hoe beter je in staat bent om de juiste vraag te stellen, hoe meer je ervan profiteert. Ook de krijg je een grote hoeveelheid informatie terug, daar moet je wel goed mee kunnen omgaan.”