Help, mijn broer is een complotdenker

“Het begon in de tijd van de coronamaatregelen. Er kwamen steeds meer regels en tegelijkertijd was er best veel onduidelijk en tegenstrijdig”, vertelt Yvonne* over het verstoorde contact met haar broer Harold*. “In het begin hadden we daar nog wel goede gesprekken over, telefonisch. Dan kon ik hem wijzen op de overvolle ic-afdelingen, waarover ik verhalen hoorde van familie in Brabant. Toen wilde hij daar nog wel naar luisteren. Maar al snel beet hij zich helemaal vast in het antigeluid.”

Hoe langer de coronacrisis duurde, hoe meer Harolds houding zich verhardde. Hij weigerde de vaccins en wilde niet meedoen aan de maatregelen. Yvonne: “Na de pandemie kwam hij elke keer met nieuwe theorieën aanzetten. Hij citeerde vaak maar één bron, verhalen die hij gehoord had of gelezen. Dat Trump, destijds nog president, eigenlijk helemaal niet verkeerd was, dat hij ten onrechte zwart werd gemaakt. Dat Biden pas echt erg was – een marionet van de machtige elite. En Poetin, die was eigenlijk door het Westen in het nauw gedreven, en zo min of meer tot oorlog gedwongen.”

Inmiddels kan Yvonne nauwelijks meer praten met haar broer. Zijn scepsis over ‘de heersende politieke elite’ en ‘de mainstream-media’ belemmert elke redelijke discussie. En ook buiten die discussies is de sfeer bekoeld, want zijn kennis van de ‘enige juiste waarheid’ gaat gepaard met een afkeuring van degenen die nog ‘kritiekloos meedoen’ in deze samenleving, zoals Yvonne en de rest van haar familie.

Valt dit te doorbreken, en zo ja: hoe? Zijn er gesprekstechnieken of andere methodes uit filosofie, psychologie of andere wetenschappen die kunnen helpen in dit soort situaties? In deze serie gaan we bij verschillende experts op zoek naar tips. Yvonne zal de adviezen proberen uit te voeren, en we volgen de effectiviteit voor haar situatie. Maar eerst: hoe komt het dat sommige mensen alternatieve waarheden gaan geloven en verkondigen?

Erbij horen

Zingeving en identiteit lijkt daarin een rol te spelen, aldus filosoof Kristof Van Rossem: “De Koreaanse filosoof Byung-Chul Han schrijft in ‘Infocratie’ dat complotdenkers op zoek zijn naar een groter geheel vanuit deze data-samenleving. Omdat mensen geïndividualiseerd zijn geraakt en elke dag met allerlei data en informatie geconfronteerd worden, vinden ze daarin geen veilige plaats meer, geen gemeenschap. Complotdenken biedt een gemeenschap van gelijkgestemden.”

De theorieën, of alternatieve zienswijzen vindt Yvonne nog niet eens het ergste. Wat haar steekt is vooral de houding waarmee die worden verkondigd. “Hij brengt het steevast alsof hij degene is die nu de waarheid kent, een wakkere geest is. Terwijl wij allemaal nog braaf en kritiekloos achter de machthebbers aanlopen. Dat neerbuigende toontje, daar kan ik slecht tegen.”

Een complot of sterk afwijkende zienswijze geeft een nieuwe identiteit. Van Rossem: “Mensen voelen zich iemand. Omdat ze bij de groep horen van zogenaamde wakkere geesten, net zoals Harold suggereert. Ze vinden zichzelf trendwatchers, de Cassandra’s (onheilsvoorspeller uit de Griekse mythologie die niet werd geloofd, red.) van deze tijd. Het is belangrijk dat hij daarin niet alleen is, hij wordt ook gesteund door zijn vriendin, en waarschijnlijk nog anderen. Als hij zijn theorie tentoonspreidt, verwacht hij erkenning. Want als niemand naar hem luistert als hij in een hoekje de profeet zit te spelen, dan heeft dat totaal geen zin in.”

Onzekerheden

Het lastige is dat er ook andere dingen meespelen in familierelaties, beseft Yvonne. Harold is haar enige broer en hij is twee jaar jonger. Yvonne ging naar de universiteit, Harold naar het hbo. Yvonne: “Er is altijd al wel sprake geweest van een zekere strijd op intellectueel vlak.”

Taal- en communicatie-onderzoeker Philipp Schmid identificeert in zijn onderzoek verschillende denkwijzen die kunnen leiden tot complotdenken of bijvoorbeeld het wantrouwen van wetenschappelijke kennis. “Er zijn mensen die meer in complotdenken geloven dan anderen. Ze hebben de neiging om complotverhalen te zoeken als een manier om controle over hun leven te krijgen, om van onzekerheden af ​​te komen. En ze doen dat als een psychologisch coping-mechanisme. Als je eenmaal weet wat er bij een bepaald persoon achter zit, dan kan je daar op inspelen en in gesprek langzaamaan verandering in proberen te brengen.”

In de komende afleveringen geven Kristof van Rossem, Philipp Schmid en andere deskundigen Yvonne tips om de relatie en het gesprek met haar broer te verbeteren. Yvonne zal laten weten wat ze ermee kan.