Hoe spoor je mensen aan tot klimaatbewuste keuzes? Niet met alarmerende berichten over een onleefbare planeet. Humor lijkt een betere tactiek om het klimaatprobleem aan te kaarten. “Humor trekt de aandacht.”
Nog maar een maand en dan mogen we de palmboom gaan versieren. Snap je ‘m? Het is een klimaatgrapje. Door opwarming van de aarde versieren we in plaats van een kerstboom straks allemaal een palmboom. Als de staat van het klimaat om te huilen is, moet je er af en toe maar om lachen.
Smeltende ijskappen, verzengende hitte, uitstervende plant- en diersoorten, en overstromingen zijn natuurlijk niet iets om vrolijk van te worden. Wetenschappers waarschuwen al jaren dat we naar de aftiteling van een leefbare aarde kijken. Veel mensen kijken afwachtend naar overheden en bedrijven, van wie ze de meeste actie verwachten. Maar individuele consumenten zijn ook deel van de oplossing, zeggen duurzaamheidsexperts. Om het tij te keren moeten we iedereen meekrijgen in de klimaatplannen.
Hoe? Voor de Utrechtse comedian Tim Kroezen schreeuwt de klimaatcrisis om een goede cabaretshow. Met drie mede-comedians staat hij binnenkort met een stand-upcomedy-act over het klimaat, georganiseerd door Het Comedyhuis, in De Studio van NEMO. Een avond vol grappen én met een boodschap. “Klimaatverandering is een complex probleem dat de maatschappij op veel manieren raakt, en daar komt comedy uit voort”, zegt Kroezen. “Comedy daagt je uit om op een andere manier naar het probleem te kijken.”
Hoek van Holland
Van oudsher was shockeren de gangbare tactiek om mensen tot gedragsverandering aan te zetten. Denk aan de angstcampagnes rond roken, met foto’s van rottende tanden en zwarte longen op de sigarettenverpakking. Die aanpak bleek weinig effectief en werkte soms zelfs averechts. Rokers keken uit zelfbescherming liever weg van de dreiging.
Cartoon over klimaatverandering: arme eilandbewoners in de Stille Oceaan lijden onder de zeespiegelstijging; de rijke toerist vermaakt zichzelf al snorkelend.
Flickr.com via United Nations Development Programme, CC BY-NC-ND 2.0De gedachte dat je mensen de stuipen op het lijf moet jagen, is aan het omslaan, stelt communicatiewetenschapper Ruud Koolen van de Tilburg University. Al kan een vleugje angst of stress onder de juiste voorwaarden wel helpen ons in beweging krijgen, toont zijn eigen onderzoek onder inwoners van Hoek van Holland aan. Deze kuststad is een van de eerste die zal overstromen als de zeespiegel stijgt. Koolen confronteerde de inwoners met een afschrikwekkend beeld van de toekomst. “We lieten hen een realistisch scenario zien: doen we niets om klimaatverandering te remmen, dan staan jullie over vijftig jaar onder water.” Het had effect. De inwoners werden wel degelijk bezorgder over de klimaatcrisis, wat in theorie tot duurzamere keuzes kan leiden, zoals het ov of de fiets nemen in plaats van de auto.
“Gaat het over de eigen achtertuin, dan kunnen mensen zich de concrete gevolgen van het klimaatprobleem wel voorstellen”, legt Koolen uit. “Ze willen er wat mee. Gaat het over gevolgen aan de andere kant van de wereld over honderd jaar, dan is een alarmerende strategie minder effectief. De dreiging is te abstract en te ver van je bed om in actie te komen.”
Kennis opdoen
Klimaatexperts en communicatieprofessionals gooien het steeds vaker over een andere boeg om het publiek te bereiken. De toon is positiever, soms ronduit grappig. Comedians bespreken het klimaat in hun shows, online vliegen humoristische cartoons, video’s en memes je om de oren, satirische televisieprogramma’s drijven de spot ermee (zie onderstaand fragment van De Avondshow met Arjen Lubach). Zelfs klimaatwetenschappers strooien met grapjes in hun verder serieuze lezingen. Vorig jaar verscheen ook de eerste satirische klimaatfilm, Don’t Look Up, waarin twee astronomen de mensheid proberen te waarschuwen voor een komeetinslag. De mensheid is niet echt geïnteresseerd. De aarde vergaat.
De afgelopen jaren verschenen tal van studies naar het gebruik van humor om klimaatverandering aan te kaarten. Mensen laten lachen heeft zeker voordelen. Klimaatgrappen wekken bijvoorbeeld de interesse, vooral bij een publiek dat zich eerder nog niet zo om klimaatverandering bekommerde. Mensen die twijfelen over een menselijke oorzaak van klimaatverandering, kunnen er door humor anders over gaan denken. En humor kan ook helpen om iets te leren.
Communicatiewetenschapper Mark Boukes aan de Universiteit van Amsterdam ontdekte dat mensen die in 2018 het satirische televisieprogramma Zondag Met Lubach keken, meer kennis opdeden over het handelsverdrag TTIP (Transatlantic Trade and Investment Partnership) dan mensen die het programma niet keken. Lubach-kijkers voelden zich bovendien beter geïnformeerd dan mensen die naar een item over TTIP van NOS of Tegenlicht keken. De manier waarop Lubach dolde met het onderwerp, droeg bij aan de bewustwording en bekendheid ervan, concludeerde Boukes.
Iemand als Arjen Lubach bereikt met zijn televisieprogramma’s een groot en divers publiek. “Hij kan onderwerpen op de agenda krijgen door middel van humor”, zegt Madelijn Strick, humoronderzoeker aan de Universiteit Utrecht. “Bij een onderwerp als TTIP lukt dat wel beter, omdat het echt onbekend was bij het publiek. Van klimaatverandering heeft iedereen al weleens gehoord. Mensen kunnen via humor vooral kennis opdoen van thema’s waar ze weinig vanaf weten.”
Geen belerende les
Lachen is leuker dan luisteren naar doemscenario’s. Maar aan klimaatgrappen kleven ook risico’s, bijvoorbeeld dat dat de grap afleidt van de inhoudelijke boodschap. Humor kan ook de geloofwaardigheid van een serieuze klimaatwetenschapper en zijn boodschap ondermijnen. “Humor trekt de aandacht”, zegt Strick. “Pas je het verkeerd toe, dan onthouden mensen alleen de grap en niet de boodschap. Het is lastig. Er is geen formule voor hoe je een grap goed integreert in de informatie die je wil overbrengen.”
Voor comedian Kroezen staat een leuke avond voor het publiek op één. “Ik wil voorkomen dat de show een belerende les of een college wordt over klimaatverandering. Maar ik denk wel dat comedy, door de draak te steken met het klimaat, onbewust veel doet met hoe je ernaar kijkt.”
Van een comedian verwacht je entertainment, een avondje lekker lachen. Strick: “Het publiek heeft vaak het gevoel niks te leren of niet van mening te veranderen door een comedian. Uit onderzoek weten we echter dat komedie zelfs een week later nog effect kan hebben. Juist omdat mensen komen om vermaakt te worden, laten ze hun kritische houding zakken. Tijdens een show sta je meer open voor wat de comedian zegt. Je kunt de hele avond hard lachen en achteraf toch denken dat hij of zij wel een beetje gelijk had.”
Geruststelling
Lachen om het klimaat heeft nog een functie. “Hoogstwaarschijnlijk zit de zaal vol met mensen die zich betrokken voelen bij de opwarming van de aarde”, zegt Strick. “Dit zijn ook de mensen die de meeste schuldgevoelens en schaamte ervaren rond hun keuzes. Een avondje met gelijkgestemden lachen om de situatie kan opluchten. Humor kan de zwaarte tijdelijk wegnemen en geeft ruimte om de volgende dag met fris gemoed weer duurzaam aan de slag te gaan.”
Dat geruststellende effect is tegelijkertijd ook weer een risico. Sommige mensen voelen zich zó gerustgesteld dat ze de risico’s van klimaatverandering lager gaan inschatten. Waarom dan nog actie ondernemen? Dit is volgens Strick vooral een probleem als het publiek bestaat uit mensen die medium gemotiveerd zijn en zich snel laten sussen. “Voor hen werkt het beter als de grap wordt gecombineerd met een call to action: morgen gaan we werken aan de oplossing!”