God zonder oordeel of liefde

Filosofie is geen lichte kost. Daarom is het extra fijn wanneer iemand met verstand van zaken een begrijpelijk boek schrijft over de uitkomst van het diepe denkwerk van filosofen. Ton de Kok, filosoof en docent godsdienstfilosofie, is hierin geslaagd met ‘God voor niet-gelovigen. De God van Spinoza’.

Voetbal en God

Als ik eerlijk ben kan ik het werk van Spinoza, een Nederlandse filosoof uit de zeventiende eeuw, vaak niet volgen. En dan bedoel ik niet eens de Latijnse originelen, maar de moderne vertalingen. De uitleg van Ton de Kok over Spinoza’s filosofie over het wel of niet bestaan van God is daarentegen goed te begrijpen. Het is te merken dat de auteur naast filosoof ook docent is, met de heldere metaforen die hij gebruikt.

Zo vergelijkt De Kok klassieke godsdiensten met een voetbalveld. God is daarbij de scheidsrechter die je straft wanneer je je misdraagt. De God van Spinoza, God Natuur die in alles en iedereen zit, oordeelt niet en heeft ook niet lief. Dus geen straf bij een overtreding maar ook geen spelershemel na een doelpunt.

De sterkste

Volgens Spinoza ís God de natuur en mensen zijn daar slechts een tijdelijke verschijningsvorm van. Onze drijvende kracht is dezelfde als bij dieren: overleven, koste wat kost. Het eigenbelang gaat voor alles en daar kunnen we niets aan doen. Dat is nu eenmaal ook de natuur. Goed of slecht handelen heeft niets te maken met wat je volgens de sociale norm hoort te doen, maar wat de natuur je dwingt te doen in het belang van je welzijn.

En om weer even terug te keren naar het voetbalveld: “Ieder mens wil zo lang mogelijk in het veld blijven en gaat niets ontziend tekeer omdat God Natuur niet als scheidsrechter optreedt. Hier is het recht van de sterkste aan de orde. Alleen slimmere, sterkere of gemenere medespelers kunnen je verdringen.” Dat klinkt oneerlijk en dat is het ook. Lijden op aarde heeft geen hemels leven na de dood tot gevolg en de laatsten zullen niet de eersten worden. Niet echt een blijde boodschap, voor de arme, lijdende mens ten minste.

Emoties bedwingen

De mens onderscheidt zich van de dieren door het vermogen tot nadenken en zo beslissingen te maken die ons eigenbelang bevorderen. Helaas schiet dat nadenken er regelmatig bij in wanneer emoties de overhand nemen. Die zorgen er namelijk voor dat we beslissingen nemen die niet goed voor ons of onze omgeving zijn. Deze inadequate ideeën, zoals Spinoza ze noemde, leiden tot lijden maar zijn te voorkomen door rationeel te blijven. Neem als voorbeeld het beëindigen van je relatie. Een adequaat idee wanneer je partner niet goed voor je is maar een inadequaat idee wanneer je gedreven door lust in de armen van een ander belandt.

Inadequate ideeën spelen zich natuurlijk ook op grotere schaal af en hebben al heel wat oorlogen veroorzaakt. Als de mens zijn emoties beteugelt, is de wereld een betere plek om te leven, tipt Spinoza. Want wie naar oorzaken zoekt in plaats van primair te reageren en te oordelen of te veroordelen, komt tot begrip. En begrijpen is liefhebben volgens de filosoof: “Het begrijpen van alle dingen, van God Natuur in Haar uitwerkingen, ook in de kleine dingen in de persoonlijke relaties, geeft vrede en berusting en niet zelden blijdschap en uiteindelijk liefde.” En wie wil dat nou niet?

Dieren

Hoewel ons analytisch vermogen ons dus onderscheidt van de dieren zijn we niet belangrijker dan ze, of dan planten of wat zich dan ook in het heelal bevindt. Dit was voor de christenen uit de zeventiende eeuw een onoverkomelijk gegeven, aangezien hun God de mens als kroon van Zijn schepping zag. Bij Spinoza is God geen alwetende architect die vanuit het niets de aarde en alles erop en eromheen heeft gecreëerd. Want er is geen niets. Ook als we doodgaan verdwijnen we niet in het niets maar vallen we uiteen in een ontelbaar aantal atomen.

God Natuur is geen persoon zoals God de Vader. Bidden tot hij je beloont voor goed gedrag of straft voor je zonden was niet aan de orde bij Spinoza. Maar voor veel van zijn christelijke tijdgenoten was dat ondenkbaar.

Mensen hadden beelden nodig om zich tot God te richten, maar die kwamen volgens de filosoof voort uit de visioenen, dromen en fantasieën van de profeten uit de oudheid en vormden slechts hoopvolle illusies. Maar waar de christelijke God ondoorgrondelijk is (waarom laat hij een kind sterven?) is God Natuur dat niet (dat is de natuur). De Kok: “God Natuur is niet goed en niet slecht, maar wel zichtbaar, in tegenstelling tot de christelijke God.”

Auteur is gelovige

Ton de Kok is zelf een aanhanger van Spinoza’s theorieën, een Spinozist, en het boek heeft met name aan het eind een iets te hoog promotiegehalte. Spinoza heeft de waarheid in pacht en ik voel de bekeringsdrang van de bladzijdes spatten. Om zijn betoog extra kracht bij te zetten, haalt de auteur er bekende wetenschappers bij zoals Einstein, niet de domste natuurlijk, die zich kunnen vinden in Spinoza’s ideeën over God Natuur.

Natuurlijk heeft De Kok het beste voor met de lezer, maar dat heeft iedereen die de onwetende ongelovigen de ogen wil openen. De Kok is in ieder geval gelukkig in zijn ‘geloof’ en ervan overtuigd dat hij een beter mens is geworden: “Door Spinoza ben ik de wereld en mezelf gaan zien zoals zij is en ik ben, en niet zoals zij en ik idealiter zouden moeten zijn. Ik bekijk de wereld en mezelf als deel van God Natuur, aanvaardt haar wetten en tracht daarin te berusten, welk onheil mij ook overkomt.”

Volgens De Kok zit het onze natuur om te willen egotrippen, geld graaien en rokken jagen, ook al is dat niet het beste voor ons. Met behulp van Spinoza’s theorieën – nadenken en rationeel blijven – zouden we een stuk gelukkiger zijn en de wereld een fijnere plek om te leven. En dat is natuurlijk altijd een goed streven.