Giftige natuur

Planten

“Planten zijn de bron van een grote klasse natuurlijke gifstoffen, ook wel fytotoxinen genoemd” zegt Rietjens. Zo bevatten de bladeren van rabarber veel oxalaat, een organisch zuur dat in kleine hoeveelheden niet zo veel kwaad kan – ons lichaam produceert het zelf ook – maar als je er te veel van binnenkrijgt kan het nierschade en andere gezondheidsklachten veroorzaken.

Ook planten uit de nachtschadefamilie, zoals tomaten, aardappelen en aubergines, bevatten natuurlijke gifstoffen uit de klasse glycoalkaloïden. In de stam, bladeren en ogen van aardappels vind je solanine, een stof die maag-darmproblemen, hallucinaties en zelfs verlamming kan veroorzaken als je er als volwassene meer dan 200 mg per dag van binnenkrijgt. “Gelukkig mag er volgens de richtlijnen maar een klein beetje solanine in de aardappelen zitten”, vertelt Rietjens. Je moet dus meer dan zes kilo geschilde aardappelen eten voor je ziek wordt.

De planten gebruiken deze stoffen bijvoorbeeld om zichzelf te beschermen tegen insecten die ze willen opeten. Het kan ook gebeuren dat de plantaardige gifstoffen per ongeluk uit onkruid komen, zegt Rietjens: “Als je onkruid mee oogst vind je soms pyrrolyzidine alkaloïden in thee, stoffen die kanker kunnen veroorzaken en eigenlijk niet in het eten aanwezig mogen zijn.”

Toch maken we soms ook gebruik van de plantaardige gifstoffen; we voegen ze zelfs expres toe aan ons eten. Dat doen we bijvoorbeeld met methyleugenol, een stof die in basilicum zit. “Vroeger voegden we methyleugenol toe aan voedingsmiddelen vanwege de prettige geur en smaak, maar dat mag nu niet meer omdat de stof in hoge doseringen leverkanker zou veroorzaken”, vertelt Rietjens. “Maar het komt van nature wel in kleine hoeveelheden voor in sommige kruiden zoals basilicum, en ook in bijvoorbeeld pesto.” Ook safrol, een stof met een cola-smaak, is een mogelijk kankerverwekkende stof die van nature in voeding voor kan komen. De hoeveelheden van deze stoffen worden goed in de gaten gehouden om te zorgen dat ze niet in hoge concentraties voorkomen. Door de strenge controles is het risico op schadelijke effecten erg laag.

Schimmels

Veel van de gevaarlijke natuurlijke gifstoffen in onze voeding komen van schimmels. Voor toxicologen zijn deze mycotoxinen dan ook een van de belangrijkste klasse van natuurlijke gifstoffen. “Af en toe halen de autoriteiten voedingsproducten uit de handel vanwege gevaarlijke stoffen, en in heel veel gevallen gaat dit om schimmeltoxines”, vertelt Rietjens. Vaak vinden de autoriteiten aflatoxine, een stof die de schimmels Aspergillus flavus en Aspergillus parasiticus aanmaken. Dit gif kom je vooral vaak tegen in pistachenoten, maar je ziet het ook in granen, pinda’s, rijst en maïs. De verontreiniging ontstaat als het erg nat en warm is op het land of tijdens de opslag, want de schimmel groeit goed in warme en vochtige omstandigheden. Rietjens: “Soms krijgt vee het besmette graan als voedsel, en dan vind je de aflatoxine uiteindelijk ook in melk, eieren en vlees.” Te veel aflatoxine kan leiden tot leverkanker.

Algen

Waar de schimmels vooral op het land voor problemen zorgen, zijn in de zee algen vaak de lastpakken. Sommige algen maken namelijk fycotoxinen aan, die in schaal- en schelpdieren belanden als deze dieren het water met de algen filteren. Rietjens: “De mosselen die onlangs uit de handel zijn gehaald waren besmet met tetrodotoxine. Deze neurotoxine hoopt op in de algen.”

Een ander bekende algentoxine is okadazuur, een gif dat niet in water oplost maar ophoopt in het vetweefsel van oesters en kammosselen. Als je te veel vergiftigde zeedieren eet, krijg je een zogenoemde diarrhoeic shellfish poisoning. Zo’n vergiftiging gaat gepaard gaat met misselijkheid, overgeven en diarree.

Hoewel de meeste algengiffen in schelpdieren ophopen, vinden we het gif ciguitoxine vooral in vissen. Kleine vissen eten de algen van de familie Dinoflagellaten en krijgen zo het gif binnen. Uiteindelijk zien we het gif in grotere vissen zoals de barracuda en tandbaars, omdat zij de kleine vissen opeten. Naast maag- en darmklachten kan het gif ook zorgen voor neurologische klachten zoals hallucinaties. De besmette algen komen voornamelijk voor in tropische zeeën.