Gevaar voor baanverlies

“Een bekende grap over automatisering is dat het bedrijf van de toekomst nog maar twee werknemers heeft: een mens en een hond. De mens moet de hond voeden en de hond moet ervoor zorgen dat de mens van de machine afblijft. De grap is natuurlijk dat je mens en hond net zo goed weg kunt doen.” Volgens Maarten Goos, hoogleraar economie en instituties aan de Universiteit Utrecht, is het doel van grote techbedrijven om met behulp van kunstmatige intelligentie (AI) alles te automatiseren, zodat er nauwelijks nog werk voor mensen overblijft. Daar moeten we een stokje voor steken, betoogt hij.

Hoewel die omschakeling ook met de nodige ellende gepaard ging, zoals slechte woonomstandigheden in de steden en kinderarbeid, leidde het uiteindelijk tot een stijgende welvaart en een groeiende middenklasse. “Om die stoommachines te kunnen bedienen had je wel wat vaardigheden nodig. Daarom werd er veel geïnvesteerd in scholing en geletterdheid. De gemiddelde levensstandaard is in die periode flink gestegen, en de inkomensongelijkheid nam af. Vooral arbeiders profiteerden van deze technologische revolutie.” Omdat er veel vraag naar arbeid was, lukte het arbeiders om zich beter te organiseren in vakbonden, waardoor ze betere arbeidsomstandigheden konden afdwingen. Ook de democratie bloeide op, omdat meer mensen hun stem konden laten horen in de politiek.

Wegautomatiseren

Flash forward naar de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen zich een volgende technologische omwenteling aandiende, namelijk de digitale revolutie. Die leidde in tegenstelling tot de Industriële Revolutie helemaal niet tot een verder opbloeiende middenklasse, een afname van de inkomensongelijkheid en toename van de democratie. “Sinds 1980 is technologie vooral automatiserend geweest. Dus in plaats van een toename in de vraag naar arbeid zien we dat er heel veel banen zijn weggeautomatiseerd.” Denk aan robots die auto’s in elkaar zetten, maar ook software die kantoorwerk automatiseert, zoals e-mail. “Automatisering raakte vanaf die tijd vooral de gemiddeld betaalde banen. Daarom zie je dat vanaf de jaren tachtig de middenklasse aan het verdwijnen is.”

Laagbetaalde banen, zoals schoonmaakwerk of werken in de horeca, zijn moeilijker te automatiseren. “Robots kunnen moeilijk tafels bedienen of kamers schoonmaken, omdat het veel moeilijker is om dat te programmeren in een algoritme. En omdat het voor ons mensen heel makkelijk is om te doen. Hetzelfde geldt voor goedbetaalde banen. Het managen van een team of het voeren van een beoordelingsgesprek kun je ook moeilijk automatiseren.” Maar die tussenlaag, de gemiddeld betaalde banen, wordt door technologie dus steeds meer uitgehold. En dat terwijl, aldus Goos, de middenklasse geldt als het fundament van de samenleving. “Er is onderzoek dat aantoont dat je een sterke middenklasse nodig hebt voor het bewaken van democratische principes. Stel dat je als fabrieksarbeider ziet dat je baan door technologie onder druk komt te staan en dat je alleen nog maar een lager betaalde baan kunt krijgen, dan leidt dat natuurlijk tot veel frustratie.”

Kaalslag

Door AI, de nieuwste technologische revolutie, zet deze ontwikkeling van de afkalvende middenklasse nog verder door. “Door AI vervaagt het gehele principe van routinematig versus niet-routinematig”, aldus Goos. Waar de digitale revolutie nog vooral routematig werk uit handen nam, kan AI ook steeds meer niet-routinematige taken op zich nemen. En daardoor loopt niet alleen de middenklasse, maar ook de ‘bovenste middenklasse’ zoals Goos het noemt, gevaar voor baanverlies. “De bovenlaag die werkt bij een advocatenkantoor, zoals de partners die fusies en overnames doen, zitten nog wel even veilig. Maar daaronder zijn mensen die zich bezighouden met het opstellen van contracten. AI helpt hen daar nu nog mee als een aanvulling. Maar de AI die nu door bedrijven wordt ontwikkeld, heeft als doel om dat werk uiteindelijk volledig te automatiseren.”

We zijn in slaap gesukkeld, stelt Goos. We laten ons te veel verleiden door de nieuwe mogelijkheden die AI ons biedt en zijn te weinig kritisch op de kaalslag die het betekent voor onze banen, ons werkplezier, ons welzijn en de saamhorigheid in de maatschappij. Goos signaleert dat het onderwerp nog maar nauwelijks op de agenda staat bij sociale partners, zoals werkgevers- en werknemersorganisaties. Winstmaximalisatie van bedrijven is jarenlang té dominant geweest, vindt hij. Als voorbeeld noemt hij de distributiemedewerkers bij Amazon, die werken met algorithmic management en waar een polsscanner hun vertelt hoeveel tijd ze hebben om pakjes uit de schappen te halen. “De winstmarges zijn sinds de jaren tachtig enorm gestegen. Dat Amazon iets minder winst maakt, omdat je de runners iets meer tijd geeft om naar het volgende pakje te rennen, is maatschappelijk gezien geen slecht idee.”

We moeten AI dus niet langer inzetten om banen van ons over te nemen, maar juist om de middenklassebanen mee op te waarderen, vindt Goos. Hij heeft ook wel een idee hoe je dat kunt doen. “Denk aan het ontwikkelen van een AI-gestuurd banenplatform voor het UWV. Je zou kunnen zeggen: we ontwikkelen dat platform en laten het de werkzoekende zelf uitzoeken. Maar veel werklozen hebben helemaal niet de vaardigheden om zo’n platform te gebruiken. Een arbeidsbemiddelaar van het UWV kan helpen in de zoektocht naar de juiste match. Zo maak je de UWV-baan waardevoller en profiteert de werkzoekende er ook van, omdat AI een betere match kan maken. Ik zie heel veel mogelijkheden om AI op zo’n manier in te zetten. Ik hoop dan ook dat we binnen vijf jaar daar concrete afspraken over kunnen maken in het sociaal overleg of binnen de ondernemingsraden van bedrijven.”