George Kennan: Een misbruikt visionair

Het telegram sprak heldere en krachtige taal. Een taal bovendien die de beleidsmakers in Washington verstonden. Hoge ambtenaren en ministers lazen het. Naar verluidt belandde het zelfs op het bureau van president Truman zelf. Het gaf Kennan waar hij al een groot deel van zijn leven naar op zoek was: erkenning en een einde aan zijn eenzaamheid. Kennan werd uit Moskou terug naar Amerika gehaald om een serie lezingen te geven aan het prestigieuze National War College. Hij kreeg een officiële hoge functie op het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Truman-doctrine

Kennan’s lange telegram was de basis voor een speech die Truman op 12 maart voor het Congres gaf. Truman stelde dat de VS bereid waren om Griekenland en Turkije, waar (hoewel dat in het geval van Turkije nogal overdreven was) communistische guerilla’s een burgeroorlog ontketend hadden, economisch en militair te hulp te komen. Hij breidde deze toezegging uit tot de hele ‘vrije wereld’.

‘Ik geloof dat de VS steun moet verlenen aan vrije volken die zich verzetten tegen pogingen om hen te onderwerpen door gewapende minderheden of door druk van buitenaf. Onze hulp moet eerst economisch en financieel zijn, om zo een economische stabiliteit en een evenwichtige politieke ontwikkeling te bevorderen.’ Dit werd later bekend als de Trumandoctrine of ‘containment-doctrine’.

Kennan’s ster zou nog verder rijzen. In december 1946 vroeg James Forrestal, de toemalige minister van Marine, Kennan om commentaar op een artikel dat zijn staf had opgesteld over het communisme. Een maand later schreef Kennan een zijn uitgebreide commentaar. Forrestal was zo onder de indruk dat hij Kennan voordroeg om een presentatie te houden voor het Council of Foreign Relations, een onafhankelijke denktank.

Hamilton Fish Armstrong, de hoofdredacteur van Foreign Affairs, het invloedrijke en veelgelezen tijdschrift van de Council, vroeg Kennan of hij zijn verhaal wilde publiceren voor een groter publiek.

‘X’

Kennan’s artikel, The sources of Soviet conduct, verscheen in juni 1947. Omdat hij in dienst was van het ministerie, publiceerde Kennan onder het pseudoniem ‘X’. Maar hij werd door een columnist van de New York Times al snel ontmaskerd, wat van zijn artikel een regeringsdocument maakte.

In Foreign Affairs verklaart Kennan de Russische politiek niet meer uit een ‘traditioneel gevoel voor onveiligheid’, maar volledig vanuit de communistische ideologie. Die was inherent expansionistisch en gericht op het verslaan van het kapitalisme.

De VS moest dit ‘indammen’, herhaalde Kennan, en ‘tegengas bieden’, op elk moment dat de Sovjet-Unie de belangen van de vrije wereld in gevaar brengt. Niet alleen passief, door indammen en afwachten, maar ook actief, door de Sovjet-wereld van binnenuit te destabiliseren. Dat was een van de motieven om in 1947 een centrale inlichtingendienst (de CIA) op te richten.

Kennan’s lange telegram, de daarop volgende containment-doctrine en het ‘X’-artikel vormde samen de basis voor de vrij agressieve Amerikaanse Koude Oorlog-politiek tot in de jaren zeventig. Maar hoewel Kennan’s taalgebruik soms nogal agressief klonk, heeft hij nooit bedoelt dat de VS de Sovjet-Unie met militaire middelen moest indammen.

Hij doelde op het economisch en sociaal gezond houden van de Westerse wereld, zodat communisme er geen voet aan de grond zou krijgen. Het Marshall-plan, de grootscheepse economische hulp aan West-Europa tussen 1948 en 1952, waarvan Kennan een van de bedenkers was, is het voorbeeld van hoe het volgens Kennan wél moest.

Wapenwedloop

Maar toen in 1949 Marshall als minister van Buitenlandse Zaken vervangen werd door Dean Acheson nam Kennan’s invloed ook af. Acheson was van het havik-type en zag het ‘indammen’ van de Sovjet-Unie niet alleen als een politiek proces. Dat bleek voor hem wel uit de blokkade van Berlijn, de communistische revolutie in China en de eerste atoomproef van de Sovjets.

In een beleidsdocument dat Archeson liet opstellen, stond zelfs dat Stalin een geheim plan had om de wereld te domineren, iets dat in Kennan’s oren belachelijk klonk. Truman schakelde over op een beleid van ‘actieve indamming’ en afschrikking, dat gepaard ging met het bewapenen van bevriende staten, de opbouw van een arsenaal kernwapens en het ondersteunen van gewelddadige anti-communistische verzetsgroepen.

De rest van zijn leven zou Kennan zich afzetten tegen de militaire wapenwedloop die het rechtstreekse gevolg van de containment-doctrine was. Hij ondersteunde het dan ook van harte toen Henry Kissinger in de jaren zeventig ontspanning en dialoog met de Sovjet-Unie zocht. Kennan bleef als hoogleraar op diverse Amerikaanse universiteiten de internationale politiek tot op hoge leeftijd volgen. Hij overleed in 2005 in Princeton, 101 jaar oud.