Genen en/of opvoeding

De mannen uit het onderzoek van Brunner hadden een MaoA gen dat niet goed werkte. Ze lieten daardoor niet alleen agressief gedrag en geweld zien. Zij hadden ook nachtmerries, waren exhibitionistisch, stichtten branden, pleegden incest en verkrachtten vrouwen. Anders dan je zou verwachten van iemand met een ‘agressieve’ persoonlijkheid, waren deze mannen overigens doorgaans teruggetrokken, schuw en zonder vrienden. Hun afwijkend gedrag kwam steeds als een uitbarsting, soms na de kleinst denkbare aanleiding.

Een psychiater die een aantal van de mannen uit het onderzoek van Brunner heeft onderzocht, noemt hun gedrag ‘gebrek aan impulscontrole bij tegenslagen of uitdagingen’. In gewone taal: het zijn mannen met een extreem kort lontje en nog een hele reeks andere problemen. Hun MaoA gen leidt dus niet alleen tot agressief gedrag.

Veel meer agressie-genen

Het MaoA gen is zeker niet het enige gen dat betrokken is bij agressief gedrag. Onderzoek bij muizen en mensen laat zien dat er minstens tachtig verschillende genen zijn die agressie kunnen bevorderen of dempen, afhankelijk van of ze goed of juist niet goed werken. Er zijn genen die agressie bevorderen, genen die agressie onderdrukken, maar ook genen die belangrijk zijn voor prosociaal gedrag. Er is, kortom, een ingewikkeld netwerk van genen betrokken bij agressie. Dat netwerk is nog lang niet volledig ontrafeld en de ontrafeling zal nog veel onderzoek vragen.

Toch is er wel wat te zeggen over al die vermeende ‘agressie-genen’. Veel van die genen, zoals MaoA, doen iets met de neurotransmitters serotonine, noradrenaline en dopamine. Een andere groep heeft te maken met hormonen die ook als boodschapperstoffen in de hersenen kunnen werken: vasopressine en oxytocine. De eerste is een bloeddrukregelaar die agressiebevorderend kan werken, de tweede lijkt juist prosociaal gedrag en empathie te versterken. In de volksmond wordt oxytocine soms zelfs het ‘knuffelhormoon’ genoemd.

Op het eerste gezicht zou je dus kunnen denken dat ‘slechte genen’ in combinatie met een ‘slechte omgeving’ antisociaal gedrag veroorzaken. Maar zijn die genen wel zo slecht? Wie de figuur goed bestudeert, ziet dat jongeren met een zogenaamd slecht MaoA-S gen, die niet mishandeld worden, juist minder antisociaal gedrag laten zien dan jongeren met het zogenaamd betere MaoA-L gen, die niet mishandel worden. Het MaoA-S gen lijkt dus helemaal niet altijd slecht. De ontwikkelingspsycholoog Jay Belsky van de Birkbeck Universiteit in Londen opperde dan ook dat het zogenaamd slechte MaoA-S gen jongeren gevoeliger maakt voor wat voor sociale invloeden dan ook, goede of slechte. Als de omgeving goed is kunnen de jongeren die dit gen hebben daar meer van profiteren dan jongeren die het MaoA-S gen niet hebben, maar het maakt ze ook vatbaarder voor een ‘foute’ omgeving.

Het minder efficiënte MaoA gen komt heel veel voor. Dat geeft al aan dat dit gen nooit louter en alleen agressief gedrag kan induceren. Anders zou de wereld bevolkt worden door nog veel meer agressievelingen. Onder andere de omgeving in de vroege ontwikkeling bepaalt of mensen met een minder efficiënt MaoA gen agressief gedrag ontwikkelen of niet.

Mensen met een minder efficiënt MaoA gen zouden ook later in hun leven gevoeliger moeten zijn voor sociale signalen. Bij studenten aan de Universiteit van Californië is onderzocht of de dragers van de minst efficiënte MaoA variant inderdaad gevoeliger zijn voor sociale stimuli. Studenten met het minst efficiënte MaoA gen bleken inderdaad gevoeliger voor uitsluiting. Dat bleek zowel uit de fMRI-scan die tijdens de experimentele uitsluiting van hun hersenen werd gemaakt, als uit de psychologische tests die ze moesten uitvoeren. De mannelijke studenten die meededen hadden of een MaoA-S gen of een MaoA-L gen en vielen dus in twee groepen uiteen. Omdat het MaoA gen op het X-chromosoom ligt, waarvan vrouwen er twee hebben en mannen slechts één, hebben vrouwen ook twee MaoA genen. De studentes uit de proef werden dan ook verdeeld in drie groepen: met twee S-genen, met twee L-genen, of met een S- en een L-gen. Die laatste groep zat qua gevoeligheid voor uitsluiting precies tussen de beide anderen in. Zij waren wel iets gevoeliger voor uitsluiting dan de ‘dubbel-L’ studentes, maar minder gevoelig dan de vrouwen met twee MaoA-S genen.

De in deze paragraaf beschreven kennis over de interactie tussen genen en omgeving kan ook worden gebruikt bij het ontwikkelen van therapie. De Leidse ontwikkelingspsychologe professor Marian Bakermans bijvoorbeeld, gebruikte de wetenschap van de gen-omgevingsinteractie voor de aanpak van kleuters die veel conflicten en agressief gedrag lieten zien. De ouders van deze kleuters kregen een cursus aangeboden waarin zij leerden hoe zij met het moeilijke gedrag van hun kind moesten omgaan. Na de cursus nam het zogenoemde externaliserende gedrag van de kleuters af. Dit gebeurde echter vooral bij kleuters met een specifiek gen dat samenhangt met ADHD en agressie. Het ligt dan ook voor de hand om juist de ouders van de kleuters met dit specifieke gen de cursus aan te bieden.

Van nature goed of slecht

Evolutie heeft ons uitgerust met handige verdedigingsmechanismen. Er zijn situaties waarin verdedigingsmechanismen noodzakelijk zijn om te overleven. Het is dan ook niet vreemd dat agressie als een verdedigingsmechanisme in ons genetisch systeem zit ingebakken. Het zou waarschijnlijk tot ons uitsterven leiden wanneer dit niet zo was. Agressie in de natuur beschermt bijvoorbeeld tegen indringers, of welke andere vijanden dan ook. Maar op het verkeerde moment toegepast, kan die ‘verdediging’ een ander individu grote schade toebrengen. Omdat de goede momenten voor nuttige agressie zeldzaam zijn, is het wel zo handig als je leert op welke momenten je dit gedrag moet aanspreken.

In een onderzoek van de Canadese psycholoog Richard Tremblay van de universiteit van Montreal, werden kinderen lange tijd gevolgd. Daaruit kwam een opmerkelijk beeld naar voren. Beginnend met kinderen die net zo’n beetje gaan lopen, kun je de populatie in drie groepen opdelen. Zo’n 28% vertoont nauwelijks fysiek agressief gedrag, en dat neemt met de tijd ook nauwelijks toe. Meer dan de helft, 58% is wel eens fysiek agressief, en dit neemt toe tot ze een jaar of vier zijn. Een kleine groep, 14%, is zelfs regelmatig agressief en ook dit neemt toe tot ze een jaar of vier zijn.

De periode daarna laat opvallende verschillen zien. Met uitzondering van een klein groepje van 4% ‘chronisch agressieve mensen’, daalt het voorkomen van fysiek agressief gedrag voor alle groepen. Met andere woorden, meer dan 85% van de mensheid is op zijn ‘fysiek agressiefst’ op vierjarige leeftijd en wordt daarna steeds minder fysiek agressief. Sterker nog, bij geen enkele groep stijgt fysiek agressief gedrag hoog boven het niveau van de vierjarige uit. De meest agressieve mensen daarentegen, vertonen juist nauwelijks of geen daling ten opzichte van de rest van de populatie. Ze komen dus uiteindelijk boven de anderen uit, niet omdat ze zelf agressiever zijn geworden, maar omdat de anderen in de loop van de tijd minder agressief zijn geworden.