Ruim een halve eeuw geleden is het idee ontstaan dat er naast het biologische geslacht ook zoiets bestaat als een psychologisch geslacht. Sindsdien zijn mensen steeds meer bezig met hun genderidentiteit. Volgens historicus Geertje Mak maken we ons tegenwoordig misschien zelfs iets te druk over ons man- of vrouw-zijn.
In Nederland is er sprake van een ware transgenderrevolutie. Het aantal mensen dat van geslacht wil veranderen, is de afgelopen decennia verveelvoudigd. Deze ontwikkeling is het gevolg van een veranderde kijk op het geslacht, die zo’n driekwart eeuw geleden in gang is gezet met het ontstaan van het begrip ‘gender’. Volgens hoogleraar gendergeschiedenis Geertje Mak (Universiteit van Amsterdam) weten wetenschappers ondanks vele studies en discussies nu nog steeds niet precies hoe ze genderidentiteit kunnen vaststellen. “Maar dat wil zéker niet zeggen dat het niet bestaat”, benadrukt ze.
Genderidentiteit voorop
Eind jaren veertig ontstond het idee dat iemand die biologisch gezien een man is zichzelf een vrouw kan voelen, en andersom. Een van de grondleggers daarvan was psycholoog John Money. Hij duidde het psychologische geslacht in 1955 als eerste aan met het begrip ‘gender’. Tot dat moment bestond er alleen het begrip ‘sekse’, dat zowel naar het lichaam als naar identiteit verwees. Money ontwikkelde zijn theorie vanuit onderzoek naar intersekse personen: mensen met zowel mannelijke als vrouwelijke lichamelijke kenmerken. Om te bepalen of die voortaan als man of vrouw moesten worden behandeld, moest genderidentiteit voorop staan, meende hij.
In de jaren zestig ontwikkelde psycholoog Robert Stoller het concept core gender identity: een soort oergevoel van man- of vrouw-zijn, dat ergens in de eerste anderhalf jaar van je leven ontstaat. Tegelijkertijd ontstond vanuit vrouwenbewegingen het idee dat het vrouw-zijn niet door je biologische geslacht of een innerlijke kern wordt bepaald, maar door de samenleving. Zoals filosoof Simone de Beauvoir het verwoordde: je bent niet als vrouw geboren, je wordt tot vrouw gemaakt.
Aan verandering onderhevig
Sindsdien zijn er twee stromingen in het genderonderzoek. Sommige wetenschappers denken dat je genderidentiteit een psychologische essentie is. Er is veel onderzoek gedaan om dit aan een biologische oorzaak te koppelen, bijvoorbeeld via de invloed van hormonen op je hersenen. Andere wetenschappers zien gender, in navolging van de vrouwenbewegingen, als iets waarvan de definitie wordt bepaald door de samenleving. Je voelt je een man omdat je voldoet aan het maatschappelijk beeld van een man.
De definitie van gender verschuift continu.
Afbeelding van Gerd Altmann via PixabayMak is een aanhanger van de tweede stroming. “Gender is wat wij vinden dat het is”, zegt ze. Dit heeft volgens haar tot gevolg dat de definitie van gender de hele tijd verschuift. “In de jaren zestig was het bijvoorbeeld normaal dat een vrouw seksueel niet actief was, in de jaren tachtig was ze dat juist wel.” Sowieso is de mannelijke en vrouwelijke identiteit altijd al aan verandering onderhevig, vertelt ze. “In de vroegmoderne tijd was beheersing mannelijk en rokkenjagen verwijfd. Eind achttiende eeuw was het onder mannen dan weer in de mode om je tranen te laten zien.”
Onderzoeken die gender vanuit het lichaam proberen te verklaren, houden geen rekening met die veranderlijkheid van het begrip, stelt Mak. Daarnaast heeft dergelijk onderzoek volgens haar geen bevredigende resultaten opgeleverd. “Geen enkel onderzoek naar hersenen, hormonen of wat dan ook heeft kunnen vastpinnen waar in het lichaam het gender zou zitten.”
Blinde gendertests
De wankele definitie maakt het heel moeilijk om genderidentiteit objectief te meten. Toch zijn er biologische mannen die zich absoluut vrouw voelen, en andersom. Als zo iemand zich bij een transkliniek aanmeldt, is het aan psychologen om vast te stellen of diegene in aanmerking komt voor een geslachtsverandering. Daarvoor gebruiken ze onder andere blinde gendertests, waarbij de persoon zelf niet weet dat gender wordt getest. “Maar het blijft heel ingewikkeld om iets te testen dat je als onderzoeker zelf niet precies hebt gedefinieerd”, zegt Mak. “Er worden oneindig veel eigenschappen mee verbonden: je persoonlijkheid, je gedrag, talenten, je hobby’s…”
Omdat het niet goed te meten is, zou je kunnen beweren dat er helemaal niet zoiets bestaat als genderidentiteit. Maar dan sla je volgens Mak de plank behoorlijk mis. “Je kunt niet zeggen: ‘We kunnen het niet objectief vaststellen, dus het is niet waar’. Mensen ervaren het, dus is het voor hen wel waar.”
Looping effect
Vanaf het begin van deze eeuw is het idee van gender als identiteit heel langzaam in steeds bredere kringen geaccepteerd geraakt, vertelt ze. “Het begon met een hele kleine groep mensen die zichzelf als ‘anders’ zagen en waarover door wetenschappers werd gepubliceerd. Die publicaties riepen weer herkenning op, en zo ontstond wat filosoof Ian Hacking een looping effect noemde: het concept genderidentiteit kreeg vorm in een wisselwerking tussen betrokkenen en wetenschappers.”
Mak: “De commerciële uitbuiting van emoties rondom mannelijkheid en vrouwelijkheid is enorm.”
Afbeelding van Gerd Altmann via PixabayDe opkomst van het concept leidde ertoe dat steeds meer mensen over hun eigen genderidentiteit gingen nadenken. “Eind negentiende eeuw waren er nog nauwelijks vrouwen die zeiden: ik voel me van binnen een man”, zegt Mak. Ook gingen mensen vroeger anders om met dergelijke gevoelens. “In de negentiende eeuw was het stoer als vrouw om je als man te verkleden – maar wel verboden. Nu is er iets ‘mis’ met je en moet je praten met een psychiater. Wat zou er gebeuren als je nu als man meer vrijheid kreeg om in een jurk rond te lopen, zonder daarvoor meteen naar de dokter te hoeven?’, vraagt Mak. ‘Dat weten we niet, maar het is het proberen waard.”
Daarnaast ziet Mak dat we in het algemeen steeds meer nadenken over onze identiteit. “Er is erg veel introspectie, we zijn veel bezig met ‘het zelf’. Van mij zouden we best wat luier of onverschilliger mogen zijn over onze genderidentiteit. We hoeven onszelf niet die keus op te leggen, alsof alles op het spel staat.” Volgens Mak speelt de commercie hierbij een negatieve rol. “Vroeger had je geen aparte shampoo voor mannen en vrouwen. Zo wordt de aandacht voor gender voortdurend aangewakkerd. De commerciële uitbuiting van emoties rondom mannelijkheid en vrouwelijkheid is enorm.”
Tegenbeweging
Het begrip ‘gender’ maakt niet alleen veel los bij individuen die worstelen met hun identiteit, het leidt ook her en der in de samenleving tot veel verontwaardiging. Dat was al zo in de jaren vijftig, toen de eerste behandelaars van transgenders volop werden bedreigd. En nog altijd hoor je regelmatig uitspraken als: “Mannen zijn gewoon mannen en vrouwen gewoon vrouwen.”
Waar komen deze negatieve gevoelens vandaan? “Dingen als sekse, gender en seksualiteit zitten superdiep geworteld in samenleving. Als er op dat gebied iets verschuift, brengt dat altijd enorm veel teweeg”, zegt Mak. “Dat zag je ook bij de vrouwenbeweging in de negentiende eeuw, en bij de opkomst van homo-emancipatie.”
“De grenzen zijn de afgelopen vijftig jaar heel erg opgeschoven. Daar zijn heel veel mensen blij mee”, vervolgt ze. “Maar het roept ook een tegenbeweging op. Sommige mensen willen graag terug naar de zogenaamde rust en eenvoud van het traditionele gezin. Alles wat daar niet in past, moet worden tegengehouden. Bovendien is het een politiek middel om de onzekerheid van mensen op dit gebied uit te buiten.”
Volgens Mak moeten we echter niet vergeten dat de discussie rondom gender als identiteit ook veel positieve effecten heeft. “Er is vanuit de maatschappij heel veel geld, aandacht en liefde voor mensen die worstelen met hun genderidentiteit. Dat moeten we ook blijven zien.”
