Geloof in de wetenschap

“Ik ben natuurkundige, en ongeveer vijfentwintig jaar bezig met nanobiologie. Mijn werkgebied is moleculen, DNA, cellen bouwen, eiwitbinding. Daarvoor is wetenschap een fantastische methodiek. Maar er zijn meer vragen over de werkelijkheid. Wat is de zin van mijn bestaan? Waarom zijn mensenrechten van waarde? Daar staat mijn natuurkunde gewoon met de mond vol tanden.” Aan het woord is Cees Dekker, wetenschapper en evangelisch christen. Voor hem zijn religie en wetenschap twee manieren van kennisverwerving, die zich simpelweg op andere vragen richten.

De atheïstische wetenschapsfilosoof Maarten Boudry gelooft er niks van. Volgens hem is het verschil tussen wetenschap en religie veel fundamenteler. “Het gaat om de manier waarop ze tot kennis komen. Voor wetenschap geldt dat kennis altijd feilbaar is, die wordt altijd gecorrigeerd en verbeterd. Niemand verbeeldt zich dat hij voor eeuwig en altijd de waarheid heeft aangetoond. Als je dat wel doet, dan ben je geen echte wetenschapper. En kennis wordt voortdurend getoetst aan de echte wereld. Gelovigen voeren wel discussies, over de juiste interpretatie van teksten bijvoorbeeld, maar die gaan hun opvattingen niet steeds toetsen aan de werkelijkheid. De kennismethodes zijn radicaal verschillend.”

Tegelijk vindt El-Kaddouri net als Boudry dat wetenschap anders werkt dan religie. “Wetenschap werkt met bewijsvoering en religie niet. Als wetenschapper stel je een vraag, je doet experimenten, en nog eens, en iedere keer kom je een stukje dichter bij de waarheid. Religie staat veel meer vast. De religie die ik praktiseer is gebaseerd op een tekst die niet verandert. De interpretaties en de context waarin je die wijsheden en de kennis daaruit toepast, kan steeds anders zijn, maar de tekst is de tekst. Dus het is een heel ander proces. Wetenschap is heel veranderlijk, omdat je steeds nieuwe kennis krijgt, en je blijft zoeken tot je een antwoord hebt. Bij religie neem je genoegen met het niet-weten.”

Twijfel en dogma

Voor Dekker en El-Kaddouri zijn wetenschap en religie twee manieren om tot kennis te komen. Het zijn kennismethoden die wel een beetje verschillen in welke vragen je ermee beantwoordt en hoe je dat doet, maar die niet met elkaar in conflict zijn. Religieuze wetenschappers zijn zelf de empirische bewijzen dat het inderdaad samen kan gaan. Maar als je iets gelooft, staat die kennis dan nog echt ter discussie? Volgens El-Kaddouri wel: “Ook in religie is kennis altijd feilbaar. De bronnen zijn niet feilbaar, maar er zijn altijd verschillende interpretaties mogelijk. Je hebt de bron en de empirisch waarneembare werkelijkheid, en dan heb je de menselijke interpretatie daarvan. Die laatste is altijd feilbaar, in wetenschap én religie. Daarom heb je in beide gevallen ook verschillende stromingen en theorieën.”

Wat gebeurt er dan als je als gelovige kennis ter discussie stelt? El-Kaddouri: “Elke gelovige persoon heeft een eigen zoektocht. Daar zullen altijd momenten van twijfel zijn. Als ik over iets twijfel, dan ga ik op zoek naar nieuwe kennis, dus ik ga naar de teksten en probeer die te interpreteren. Dat is eigenlijk gelijkaardig met hoe ik in mijn onderzoeksveld werk: als ik iets niet weet, ga ik naar bronnen zoeken en probeer ik verschillende interpretaties te lezen.” Maar volgens Boudry is dat een ander soort twijfel. “Er is inderdaad twijfel in religie, maar het is niet de wetenschappelijke twijfel van de voorlopigheid van kennis en het steeds bereid zijn om je kennis aan te passen en een nieuwe ontdekking te doen. Elke vorm van religie komt toch op een of andere manier neer op een vorm van dogma.”

Boudry stelt de zaken helder voor: als wetenschapper twijfel je altijd, als gelovige geloof je. Maar is die verdeling wel zo zwart-wit? Onderzoekers werken tenslotte ook op basis van intuïties, en geloven in hun fundamentele theoretische overtuigingen. Ze zullen die niet makkelijk over de schutting gooien op basis van tegenbewijs – liever stellen ze hun theorie een beetje bij, of halen ze het tegenbewijs onderuit. Boudry erkent dat: “Het is altijd mogelijk dat je denkt dat je opvattingen voor revisie vatbaar zijn, terwijl je ze eigenlijk gewoon op een dogmatische wijze aanhangt. Mensen kunnen van mij misschien zeggen dat de manier waarop ik kernenergie verdedig dogmatisch is. Dus moet ik mezelf afvragen: wat zou mij overtuigen van het tegendeel? Dat is een vraag waar de meeste religieuze mensen geen antwoord op kunnen geven.”

Inspiratie

Voor Dekker is zijn geloof niet alleen een kennisverwervingsmethode; het is ook zijn drijfveer om aan wetenschap te doen: “Ik ben christen. Volgens mijn levensovertuiging heeft de mens de opdracht om kennis te verzamelen en de schepping te onderzoeken. Al in het eerste hoofdstuk van de Bijbel krijgt de mens de opdracht om de wereld op een verantwoordelijke manier te beheren. Wetenschap is een uitstekend instrument om bij te dragen aan die opdracht. Dus vanuit mijn geloof is er helemaal geen conflict, maar juist een missie om me ten volle in te zetten.” Het christendom is niet de enige religie met zo’n boodschap. El-Kaddouri: “Er is een uitnodiging vanuit de islam: ‘zoek kennis, van de wieg tot het graf’. Dus van zodra je geboren wordt tot het moment dat je sterft. Omdat het leven een geschenk is, net als alles rondom ons. Dat onderzoeken en proberen te begrijpen is denk ik het minste wat je kunt doen om dat geschenk te eren.”

Dekker is als gelovige topwetenschapper met een lange lijst prijzen een tegenvoorbeeld. Hij wijst bovendien op een studie uit 2016 die liet zien dat er ook landen zijn waar wetenschappers juist vaker religieus zijn dan de algemene populatie. Ook El-Kaddouri’s geloof is niet verdwenen tijdens haar wetenschappelijke loopbaan. Haar religie en haar onderzoek versterken elkaar eerder, vertelt ze: “Soms hoor ik over een bijzonder wetenschappelijk feit of een onderzoek, en ben ik daardoor geraakt. Dan kan ik dat ook religieus kaderen. Dan denk ik: wauw, dat dat zo in elkaar zit! Op zo’n moment komen religie en wetenschap voor mij echt samen, in een gevoel van verbazing en waardering voor de werkelijkheid.”