Als je dik bent geworden door medicijnen, heb je dan ook obesitas? Dat vroeg een lezer zich af naar aanleiding van de eerste aflevering in deze serie, getiteld ‘Meer dan vet’. “Jazeker”, zegt Liesbeth van Rossum, internist en hoogleraar obesitas en stresshormonen bij het Erasmus MC.

De vraag raakt aan een bredere kwestie: in hoeverre ben je er zelf verantwoordelijk voor dat je obesitas ontwikkelt? Obesitas wordt vaak gezien als een gevolg van een ongezonde leefstijl: te veel eten, te weinig bewegen. Is het echt zo simpel? De omgeving speelt zeker een rol, zagen we in de vorige aflevering. Maar grosso modo wonen, werken en recreëren we allemaal in diezelfde leefomgeving. Toch wordt lang niet iedereen te zwaar. Hoe kan dat?

Bij tachtig tot negentig procent van de mensen met obesitas speelt leefstijl wel degelijk een rol. Maar obesitas krijgen is meer dan een kwestie van ‘calorie in, calorie uit’, vertelt Van Rossum. Het is niet alleen hoe je lichaam omgaat met de energie die het binnenkrijgt, maar ook genetische aanleg, spiermassa, hormonen, beweging, voeding en de omgeving. De redenering ‘je zult wel te veel geschranst hebben’ is dus te kort door de bocht. “Het is echt niet alleen die zak chips”, zegt Van Rossum.

Schakelbord

Onderschat bijvoorbeeld de genetische gevoeligheid niet, zegt Van Rossum. Zo’n veertig tot zeventig procent van je lichaamsgewicht wordt door je genen bepaald. In meerdere verschillende genen kunnen kleine afwijkingen zitten. Gezamenlijk zorgen die afwijkingen ervoor dat je meer aanleg hebt om te overgewicht te krijgen. Zie het als een bord met een heleboel schakelaars: hoe meer schakelaars ‘om’ staan, hoe groter de kans dat je makkelijk te zwaar wordt. Die aanleg is grotendeels erfelijk.

Daarnaast zijn er zeldzame genetisch bepaalde vormen van obesitas. Bijvoorbeeld als je een genafwijking hebt waarbij het vethormoon leptine niet wordt aangemaakt. Normaal gesproken reist dit hormoon van het vetweefsel naar de hersenen om die een seintje te geven: er is genoeg vet opgeslagen, stop maar met eten en verhoog de verbranding. Werkt dit systeem niet goed, dan kan dat tot extreme gewichtstoename leiden. Dit soort aandoeningen zijn zeldzaam, ze komen slechts bij een paar procent van de mensen met obesitas voor. Het andere uiterste bestaat overigens ook: een paar procent van de mensen kan eten wat hij wil, zonder een grammetje aan te komen.

Desondanks is het idee dat iemand met obesitas de overtollige kilo’s volledig aan zichzelf te danken heeft behoorlijk hardnekkig, ook onder zorgverleners – daarover later in deze serie meer. Het is een verwijt dat mensen met obesitas vaker krijgen: je zult je wel te vaak hebben laten gaan en je zult nu wel te lui zijn of te weinig wilskracht hebben om af te vallen. Eigen schuld dus dat je wat kilo’s te veel meesjouwt.

Stress uit een potje

Maar, zegt Van Rossum, een belangrijker vraag als iemand chronisch te veel en te ongezond eet: waaróm snackt iemand veel? Misschien heeft diegene wel veel stress. Vanwege een onzekere baan bijvoorbeeld, of door geldzorgen. Veel snacks zijn natuurlijk al ongezond, maar stress zelf is ook een behoorlijke dikmaker. Als je gestrest bent, komt namelijk extra van het stresshormoon cortisol vrij. Dat zorgt er onder meer voor dat je vet op andere plekken gaat opslaan, namelijk in de buik. En dat is precies waar je het niet wilt hebben. Cortisol zorgt bovendien voor meer snacktrek. Drievoudige pech dus.

Of misschien heeft iemand een keer een prednisonkuur gehad. Artsen schrijven dit middel voor bij allerhande aandoeningen waarvoor het afweersysteem onderdrukt moet worden, zoals bij sommige soorten astma, chronische longziekten of allergische reacties. Prednison heeft dezelfde werking als cortisol, maar dan sterker. “Stress uit een potje dus”, zegt Van Rossum. De extra kilo’s ben je niet zomaar weer kwijt als je stopt met het middel.

Tegenwind

Daarnaast kan chronisch slaapgebrek je stresssysteem activeren en daarmee obesitas in de hand werken. Bovendien daalt door slaapgebrek de hoeveelheid leptine, waardoor de hersenen het seintje ‘stop maar met eten’ minder meekrijgen. De hoeveelheid van het ‘hongerhormoon’ ghreline stijgt juist, zodat je trek houdt.

Stress, genen, medicatie: allemaal geven ze extra tegenwind bij het op peil houden van het gewicht. En dan werkt de leeftijd ook nog eens niet mee. Door veroudering neemt de hoeveelheid leptine in verhouding tot het gewicht namelijk af en daalt ook de hoeveelheid groeihormoon. Groeihormoon zorgt er bij volwassenen voor dat je meer spieren opbouwt en minder vetmassa hebt – om die reden werd het ook wel gebruikt als doping. Hormoonveranderingen door ouderdom zijn een van de belangrijkste redenen dat mensen vaak vanaf middelbare leeftijd ‘opeens’ een flinke buik krijgen.

Vrouwen krijgen na de overgang nog een beetje extra tegenwind, omdat de verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke geslachtshormonen verandert. Bovendien kan de overgang zelf ook stress opleveren, bijvoorbeeld door slapeloze nachten en nachtzweten – daar is die cortisol weer. 

Te veel eten en te weinig bewegen zijn nog steeds de meest voorkomende oorzaak van obesitas, en daar heb je zelf natuurlijk enige invloed op. Maar er zijn zoveel meer zaken die je eetlust bepalen. Een ongezonde leefstijl is zelden de enige oorzaak van obesitas. Van Rossum: “Als iemand dan ook nog pech heeft met zijn genenpakket, stress heeft door bijvoorbeeld geldzorgen, daardoor slecht slaapt en ook nog eens medicatie gebruikt, kun je moeilijk zeggen dat obesitas zijn eigen schuld is.”