Atatürk de mythe

De eerste president van de moderne republiek Turkije, Mustafa Kemal (1881-1938) oftewel Atatürk, heeft zijn mythische status mede te danken aan film. Door dit moderne medium liet de Vader aller Turken de wereld een beschaafd, democratisch en westers georiënteerd land zien.

16 december 2016

Atatürk en zijn aanhangers gebruikten film om de wereld een modern en geïndustrialiseerd land te laten zien in plaats van ‘de zieke man van Europa’. Dit was de niet erg complimenteuze bijnaam van het Ottomaanse Rijk aan het begin van de twintigste eeuw. Na de Eerste Wereldoorlog, toen de Turken aan de kant hadden gestaan van de Duitsers, bezetten de geallieerden het Ottomaanse grondgebied. De sultan accepteerde het vernederende verlies van macht en territorium maar generaal Mustafa Kemal kwam in verzet. Hij nam ontslag uit het Ottomaanse leger en begon samen met andere militairen de Turkse Onafhankelijkheidsoorlog (1919-1923).

Het Turkse leger marcheert Izmir binnen. De nationalistische Turkse troepen van Mustafa Kemal veroverden deze stad aan de westkust van Turkije in 1922 terug op de Grieken. Izmir was na de val van het Ottomaanse Rijk Grieks grondgebied geworden.
Wikimedia Commens by CC0

Enis Dinç (Mediastudies, Universiteit van Amsterdam) promoveerde deze week op Moderniteit in uitvoering: Atatürk op het witte doek (1919-1938). Met zijn onderzoek laat hij zien hoe Atatürk dankzij film en een gecontroleerd imago is uitgegroeid tot een mythische figuur. Voor zijn onderzoek heeft Dinç zowel bekend filmmateriaal in Turkse en buitenlandse archieven geanalyseerd als door hem nieuw ontdekt filmmateriaal bij de Moving Image Research Collections (MIRC) van de Universiteit van South Carolina (VS).

Tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog gebruikte Kemal al het medium film om de publieke opinie te beïnvloeden, volgens Dinç. “De filmbeelden, die geschoten werden door een speciale filmploeg binnen het leger, stonden onder controle van Kemal en zijn aanhangers. Zij lieten de Turken beelden zien van de generaal die de soldaten kwam groeten voor een veldslag, maar ook van verbrandde huizen, lijken en huilende kinderen. Dit laatste om steun te krijgen van de bevolking en legitimiteit voor de strijd voor onafhankelijkheid en de nieuwe republiek.”

Collectief geheugen

De filmbeelden hadden niet alleen propagandadoeleinden tijdens de oorlog, zo beargumenteert Dinç. “Na de onafhankelijkheid vormden deze beelden, de enige die er zijn van deze oorlog, een archief van beeldmateriaal voor de toekomst. Zij hebben het collectieve geheugen van de Turken gevormd. Nog steeds wordt teruggegrepen naar deze beelden, bijvoorbeeld bij herdenkingen. De films bepalen hoe de Turken de onafhankelijkheidsoorlog zouden moeten zien, maar niemand vraagt zich af wie die beelden heeft gemaakt en waarom. Zijn diegene die de schuld krijgen van de wandaden in deze filmbeelden daadwerkelijk de daders? We weten het niet.”

Dinç onderzocht hoe Mustafa Kemal Atatürk zich tot het medium film verhield tijdens zijn machtsperiode (1919-1938). Vandaag de dag wordt uitgedragen dat Atatürk het belang van film al voorzag, voordat het gebruik ervan algemeen gangbaar werd. De eerste president had hiermee de toekomst voorspeld, wat een van de redenen is voor de mythische proporties die hem zijn aangemeten.

Dinç haalt deze visie met zijn onderzoek onderuit. “Atatürk was er vroeg bij met het gebruik van film maar hij was echt niet de enige staatsman in zijn tijd. Daarnaast was cinema tijdens zijn jonge jaren al een welbekend verschijnsel in het westers georiënteerde Istanboel, dus zo origineel was hij niet. Het waren alleen wel met name westerlingen en niet-moslims, de liberale avant-garde, die naar de film gingen aan het begin van de twintigste eeuw.”

Westerse look

Ook belangrijk in dit onderzoek is de rol van cinema voor het Turks-Ottomaanse moderniseringsproces. Dinç keek daarmee verder dan de functie van film om historische gebeurtenissen na te vertellen. Hij laat zien dat cinema in het nieuwe Turkije een drijfveer was voor culturele veranderingen. “Atatürk zorgde voor een andere indeling van de publieke ruimte. Tijdens het Ottomaanse Rijk mochten vrouwen alleen in een aparte zaal of loge film kijken. Nu zaten mannen en vrouwen naast elkaar.”

Tussen westers geklede dames
Publiek domein

De films die getoond werden kwamen uit het westen. Atatürk zelf was fan van Charlie Chaplin, maar ook van eigen bodem. De Turkse films stonden onder controle van de staat en lieten alleen beelden van het land zien die in lijn waren met de moderne visie van Atatürk. Zo bewaakten ze het imago van de moderne en beschaafde natiestaat.

Spelend

Dinc benadrukt dat Atatürk veel had bereikt qua modernisering in een korte tijd, maar dat dit niet gold voor de complete republiek. “Atatürk liet zich bijvoorbeeld door buitenlandse filmmakers filmen, maar wel op plekken waar de vooruitgang van het doek spatte. Op zijn Bosboerderij reden moderne machines rond en bewerkten de boeren in westerse kleding het land. In steden kregen filmmakers moderne gebouwen te zien, winkelstraten waar vrouwen en mannen gezamenlijk en in westerse kleding rondliepen, en scholen waar kinderen het Turks-Latijnse alfabet leerden. Ook liet Atatürk privébeelden schieten, onder andere spelend met zijn dochtertje op het strand.”

Fragment met moderne landbouwmachine uit ‘Atatürk’ün Amerikan Büyükelçisi Joseph C. Grew’u Orman Çiftliginde Kabulü’ (De ontvangst van de Amerikaanse ambassadeur Joseph C. Grew door Atatürk op de Bosboerderij, 1930).
Publiek domein

Dit alles verbaasde de westerse wereld enorm. Bij Turkije dacht men toch aan een achtergesteld land vol arme boeren en gesluierde vrouwen. President Roosevelt van Amerika stuurde Atatürk zelfs een brief nadat hij de filmbeelden had gezien. Hierin sprak Roosevelt zijn bewondering uit over alles wat de Turkse president had bereikt binnen korte tijd. Deze brief is hetzelfde jaar ook gepubliceerd in de New York Times en ging samen met de filmbeelden heel de wereld over.

Geen Hitler

Het is tekenend volgens Dinç hoe bewust Atatürk zich was van de invloed van filmbeelden op de buitenlandse publieke opinie. Met name op een kritiek moment in de mondiale politiek, namelijk tijdens de opkomst van Hitler en Mussolini, wilde Atatürk benadrukken dat Turkije vredelievend was. “Hoewel Kemal een generaal was, liet hij zich voornamelijk filmen in burgerkledij. Hij wilde absoluut geen agressieve politiek uitstralen, zoals wel gebeurde in Duitsland en Italië. Hij hing de liberale ideeën uit het westen aan en was op de hand van de vrede.”

Het imago van Turkije en van Atatürk moest gecontroleerd worden, zowel in eigen land als internationaal. Een mooi voorbeeld komt uit 1930, wanneer de Amerikaanse filmer Julien Bryan filmt op de moderne Bosboerderij van Kemal. De grote Turkse leider aait een stier, maar deinst achteruit als het beest heftig met zijn kop schudt. Dit kan natuurlijk verkeerd opgevat worden. “Daarom denk ik dat het laatste stukje uit de Turkse versie van deze film is geknipt. In het filmarchief van Bryan zelf is het terugdeinzen van Atatürk voor de stier wel te zien.

Fragment waar Atatürk een stier aait uit ‘Atatürk’ün Amerikan Büyükelçisi Joseph C. Grew’u Orman Çiftliginde Kabulü’ (De ontvangst van de Amerikaanse ambassadeur Joseph C. Grew door Atatürk op de Bosboerderij, 1930).
Publiek domein

Hoewel de regering dus veel controleerde, had men niet alles in de hand. Zoals wat er met dit soort beeldmateriaal buiten de Turkse grenzen zou worden gedaan. “Ze hielden het imago van Turkije nauwlettend in de gaten. Het verschil met andere media is dat film meer is dan een enkel moment uit de geschiedenis en dat het daardoor minder te controleren is. In veel materiaal kan geknipt en geplakt worden, ander geluid gemonteerd et cetera en zo kan het uit de hand lopen.”

Beeld verankerd

Dinç beargumenteerd dat Atatürk de moderne Turkse Republiek en natie deels geconstrueerd heeft door het beeld van zichzelf via verschillende publieke mediakanalen uit te dragen. “Toen Atatürk aan de macht kwam, was hij niet erg
bekend bij het algemene publiek. Maar door de inspanning en toewijding die hijzelf en de Turkse regering staken in het opbouwen van zijn imago, veranderde Atatürk geleidelijk in een bovenmenselijke held.”

Al met al hadden de Turken zonder film Atatürk of zijn daden nooit zo goed gekend als nu. Volgens Dinç begrepen Atatürk en zijn volgelingen heel goed hoe ze PR moesten gebruiken om de mensen een modern een beschaafd beeld van Turkije voor te schotelen. “Deze filmbeelden zijn zo verankerd in het collectieve geheugen van Turkije. Als we nu aan de eerste president denken, zijn de door de regering geregisseerde beelden het eerste wat in ons opkomt. De invloed van het medium film is echt heel bepalend geweest voor de manier waarop we nu nog steeds naar Atatürk en naar Turkije zelf kijken.”

Filmbeelden van Atatürk, waaronder op zijn Bosboerderij en met de stier. Maar ook privébeelden, spelend met zijn dochtertje op het strand.