Expeditie naar smeltend land

Elk voorjaar in Nederland vult de lucht zich met een kenmerkend geluid: het gakken van de ganzen. Vanuit onze streken vliegen de vogels terug naar het hoge noorden om te broeden. De timing van de trek viel altijd samen met de uitloop van het gras – hun voedsel – in de toendra rond de noordpool. Klimaatverandering maakt de wereld voor de ganzen een stuk onvoorspelbaarder. “Het klimaat verandert niet op alle plekken even snel,” vertelt bioloog Kees Schreven van het Nederlands Instituut voor Ecologie. Hij onderzoekt broedende ganzen in Spitsbergen, de Noorse eilandengroep in de Arctische Oceaan. “De klimaten raken ontkoppeld. Een gans kan niet voorspellen hoe het weer in Spitsbergen is, aan de hand van het weer in Nederland of Noorwegen.”

Schreven reist de kleine rietgans achterna om uit te zoeken hoe de vogels met klimaatverandering omgaan. Hij vaart mee op de Nederlandse SEES-expeditie (Scientific Expedition Edgeøya Spitsbergen), geleid door het Arctisch Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen. Vanaf een grote boot gaan vijftig wetenschappers de sterke veranderingen in het oostelijk deel van Spitsbergen onderzoeken. Ze krijgen daarbij hulp van een veertigtal toeristen (zie kader). Ander onderzoek tijdens de expeditie richt zich onder andere op het smelten van de gletsjers, het bodemleven, het plankton in meren, en de verspreiding van zeevogels en zeezoogdieren.

Voor NEMO Kennislink zal Kees Schreven de komende tijd zijn ervaringen tijdens de expeditie bijhouden in een logboek. Het wordt zijn derde keer op de eilanden. De eerste keer was in 2018. Wat hem aangrijpt is dat zelfs op zo’n afgelegen plek waar niemand komt, toch de gevolgen van onze acties merkbaar zijn.

Groener gras

Op Spitsbergen onderzoekt Schreven of ganzen zich aan klimaatverandering aanpassen door nieuwe gebieden te koloniseren. Door het onvoorspelbare weer lopen de trekkende ganzen het risico te laat aan te komen in hun broedgebied. De broedtijd van de ganzen moet samenvallen met de groei van het gras. “Het jongste gras is het beste, dat bevat de meeste stikstof”, legt Schreven uit. “Hoe ouder het gras, hoe minder voedzaam het is voor de jongen.” De kuikens blijven dan langer klein en vallen makkelijk ten prooi aan vossen.

Het eiland Edgeøya is de voornaamste bestemming van de expeditie en een voorbeeld van zo’n mogelijk nieuw gebied voor de ganzen. De wetenschappers en toeristen vertrekken 13 juli aan boord van de Ortelius, een voormalig Russisch ijsversterkt schip. De boot zet vanuit hoofdstad Longyearbyen koers voor een vijfhonderd kilometer lange tocht naar het zuidoostelijke eiland van de archipel. “Edgeøya is moeilijk bereikbaar, dat maakt deze expeditie bijzonder,” vertelt Maarten Loonen, de wetenschappelijk leider van de expeditie en onderzoeker bij het Arctisch Centrum. “We willen gegevens verzamelen waar niemand komt: de koude kant van Spitsbergen.”

Edgeøya is kouder dan de westelijke eilanden. Het gras zou daar dus later moeten groeien en voedzamer zijn. Schreven verwacht dat de ganzen daarnaartoe trekken om te broeden, maar heeft dat nog niet kunnen vaststellen. Wel trekken ganzen van de westkant naar het eiland om te ruien. Om te kijken of de voedselkwaliteit in het oosten inderdaad beter is dan het westen, gaat hij tijdens de expeditie het stikstofgehalte van het gras bepalen op het eiland.

Spitsbergen verandert in rap tempo. Dat is duidelijk te merken aan het ijs, de planten, de ijsberen en de ganzen. Voor Loonen, die er al dertig jaar komt, is het pijnlijk. “Ik sta soms met tranen in de ogen. Ik kwam hier in 1990 met het idee dat er niks verandert. In het dorp hoorde ik soms het gedonder van ijs dat van de gletsjer viel. Nu ligt dat ijs drie kilometer verder.” Het poolonderzoek is een manier om mensen in Nederland wakker te schudden. Dat is volgens Loonen het belangrijkste doel van de reis. “We dansen op de vulkaan. De noordpool zoals we die kennen is niet meer. Wij zijn de oorzaak voor generaties na ons die in de problemen komen – we weten dat en we doen er niks aan. Naast mijn onderzoek heb ik de missie om dat te vertellen: mensen, besef wat je doet.”

Ondanks de grote gevolgen van onze keuzes in het westen op afgelegen gebieden zoals Edgeøya, staat Schreven er optimistisch in: “Het laat zien dat we invloed hebben op onze omgeving, dus kunnen we ook de oplossing bieden als we maar de juiste keuzes maken. Maar het klimaat verandert en dat gaat nog wel even door. Ook al zouden we nu meteen alles goed doen. Een goed klimaat creëren we vooral voor onszelf, de natuur overleeft ook zonder de mens.”