Empathie: de aap komt uit de mouw

“We lopen dan wel op twee benen, maar kippen doen dit ook.” Frans de Waal, bekend primatoloog, heeft een duidelijke boodschap: mensen zijn helemaal niet zo uniek. Op het symposium Monkey Business in Utrecht op 19 december vertelt hij dat apen geen instinctieve wezens zijn, maar juist gedrag vertonen dat lijkt op het morele gedrag van mensen in de maatschappij. De Waal: “Dit verandert de manier waarop we naar onszelf moeten kijken als superieure wezens, maar ook bijvoorbeeld hoe we dieren moeten behandelen in onderzoeken.”

19 december 2014

De uitgebreide handtekeningensessie door De Waal voor het symposium doet vermoeden dat de kleine biologenvereniging dit keer een bijzondere wetenschapper gestrikt heeft. Enthousiast staat een grote groep mensen, variërend van studenten tot aan andere geïnteresseerden, te wachten voor de deur. Van Hooff, Nederlands hoogleraar ethologie en sociologie, leidt het symposium onder luid applaus in.

van Hooff en de Waal op het symposium ‘Monkey Business’ — De Waal (links) en Van Hooff (rechts) op het symposium ‘Monkey Business’.
Joy Kerklaan voor NEMO Kennislink

Morele principes

Van Hooff vertelt dat een filosoof CEO’s (Chief Executive Officer, oftewel ‘bestuursvoorzitter’) omschreef als beesten die gedreven zijn door bonussen en de honger naar macht. De filosoof besefte echter niet dat het hele dierenrijk – inclusief de mens – zich gedraagt op basis van morele principes. “De Waal toonde met zijn onderzoek aan dat apen ook emoties en morele principes hebben. Het feit dat morele principes ook in andere dieren aanwezig zijn, geeft aan dat de mens weinig verschilt van andere dieren.”

Darwin zei ooit dat dieren zich inleven of medeleven kunnen tonen in elkaars stressgevoelens. “Toch waren evolutionaire biologen voornamelijk gefocust op het agressieve gedrag van apen. Hetgeen wat een groep juist bij elkaar hield interesseerde niemand”, vertelt De Waal. Hij gooide het over een totaal andere boeg en beschreef de positieve kanten van het sociaal gedrag in dieren.

Conflictverzoening

De Waal was de eerste die conflictverzoening beschreef in chimpansees. Na een ruzie tussen twee individuen ‘verzoenen’ chimpansees zich. Deze verzoening vindt vaker plaats na een conflict dan in een gewone situatie, wat aantoont dat dit gedrag gekoppeld is aan conflict. Dit verzoeningsgedrag gaat op verschillende manieren in apen en mensapen. De Waal noemt daarbij bonobo’s als typisch voorbeeld.

“Bonobo’s gebruiken seks als verzoeningsmiddel. Het zijn net ‘primaten-hippies’: tijdens het eten doen zij aan seks! Deze manier van geruststellen tijdens belangrijke momenten als etenstijd voorkomt conflicten en houdt de groep bij elkaar. Tien seconden seks is al genoeg. Voor bonobo’s is seks net als een klopje op de schouder of een stevige handdruk”, zegt De Waal met een grijns op zijn gezicht. Als het publiek vervolgens een filmpje te zien krijgt waarin de bonobo’s “multitasken”, zit de sfeer er goed in.

“Het verzoeningsgedrag dat we zien bij apen en mensapen zien we ook terug bij jonge kinderen.Ook zij hebben een sterke drang voor verzoening, alleen zit hier vaak wat meer tijd tussen dan bij de apen, die meestal gelijk na een conflict verzoenen”, zegt De Waal.

Empathie

Conflictverzoening is pas een eerste stap richting het daadwerkelijk begrijpen van andermans gevoelens. Empathie, de capaciteit om gevoelens van anderen te begrijpen en te delen is een stap verder. Empathie start altijd met emoties. Volgens De Waal zijn er twee vormen van empathie: de meest simpele vorm is ‘emotionele besmetting’. Emotionele besmetting is de neiging om emoties van anderen over te nemen. Alle zoogdieren zijn hiertoe in staat. De tweede vorm is een cognitieve vorm van empathie: inlevingsvermogen. Hierbij gaat het om het vermogen om een situatie vanuit het perspectief van een ander te bekijken.

Vanaf onze eerste levensdag zijn wij al in staat om de emoties van anderen over te nemen: zo schijnen baby’s bijvoorbeeld te gaan huilen als ze andere baby’s zien huilen.“Erg leuk in het vliegtuig”, grapt De Waal. Inlevingsvermogen hebben kinderen pas vanaf een jaar of twee. Ze benaderen bijvoorbeeld andere kinderen als zij huilen en maken zich zorgen om de ander.

Gapen

Emotionele besmetting kun je meten met gaapgedrag.“Wij krijgen een sterke neiging om te gapen als wij andere mensen zien gapen. Mensen met een vorm van autisme die weinig empathie vertonen, hebben deze neiging tot ‘na-gapen’ veel minder”. De Waal vond hetzelfde na-gaapgedrag ook bij chimpansees; ze gapen zelfs als ze op een iPad een andere chimpansee zien gapen.

Deze neiging is sterker tussen groepsleden dan bij vreemden. Voor mensen geldt dit ook. “Als wij op het station naast een vreemde staan die gaapt, gapen we minder snel dan als we naast een vriend staan die gaapt”. Dit komt volgens De Waal omdat empathie sterker is voor mensen van dezelfde leeftijd, hetzelfde ras, of familie, dan voor vreemden.

Troostgedrag is een vorm van inlevingsvermogen. Om iemand te troosten moet je begrijpen dat de ander verdrietig is. Zowel kinderen als apen vertonen troostgedrag. Dit gedrag lijkt te zijn ontstaan uit de moederzorg. Moeders reageren op hun kind zodra het kind een bepaalde emotie vertoont.

Zelf-herkenning

Het herkennen van jezelf in de spiegel is een belangrijke stap tussen emotionele besmetting en inlevingsvermogen. Immers, als je jezelf herkent als persoon kun je ook bepaalde emoties toekennen aan jezelf of aan een ander. Het was al bekend dat de meeste apen, katten en honden zichzelf niet herkennen in de spiegel. Chimpansees en olifanten kunnen dit wel. “Als vrouwelijke chimpansees in de spiegel kijken, draaien ze zich vaak om en inspecteren hun achterste. Mannen doen dit niet. Het achterste van een vrouw moet er natuurlijk wel aantrekkelijk uitzien voor het andere geslacht”, lacht De Waal.

Deze Makaak kijkt wel maar herkent zichzelf niet. Chimpanzees kunnen dit wel. — Deze makaak kijkt wel maar herkent zichzelf niet in de spiegel. Chimpanzees kunnen dit wel.
Flickr

“Het onderzoek van Frans de Waal verandert langzaam de manier waarop we naar dieren kijken. Van simpele stimulus-respons-onderzoeken in muizen naar het bestuderen van moreel gedrag in apen”, concludeert Van Hooff. Op de vraag uit het publiek of we anders moeten kijken naar dieronderzoeken, antwoordt De Waal dat dit ons zeker aan het denken zet over hoe we dieren moeten behandelen in onderzoeken.

Lees hier het andere praatje op het symposium Monkey Business over de evolutie van leiderschap door Mark van Vugt.

Prof. Dr. Frans de Waal schreef meerdere boeken waaronder Chimpanzee Politiek (1982), De aap in ons (2013) en Bonobo en de tien geboden (2013), die vertaald zijn in meerdere talen. In 2007 werd De Waal verkozen door Time Magazine tot een van de honderd meest invloedrijke personen op dit moment.