"Elke Surinamer heeft joods bloed in zich"

Het is geen peulenschil om vierhonderd jaar geschiedenis in een enkele tentoonstelling samen te vatten. Waar leg je de focus? De makers kozen ervoor om bij het begin te beginnen en de bezoeker langs de tijdlijn de verschillende landen te tonen. Vanuit Amsterdam volgen we joodse migranten naar Brazilië, vervolgens New York en uiteindelijk Curaçao en Suriname. Hierbij gebruiken de samenstellers meer dan driehonderd voorwerpen uit binnen- en buitenland, waarvan een deel nog nooit eerder is tentoongesteld. Zeldzame religieuze objecten, archiefstukken, plattegronden, schilderijen, brieven, foto’s en gebruiksvoorwerpen laten het dagelijks leven van joden in de West zien. Om structuur in de vele verhalen aan te brengen, richt de tentoonstelling zich op het sociale leven, de religie en de handel. Al met al een bijzondere geschiedenis.

Godsdienstvrijheid en handel

Veel Sefardische joden, die eind 16^e eeuw voor de inquisitie vluchtten uit Portugal en Spanje, kwamen in Amsterdam terecht. Hier kregen ze relatief veel vrijheden. Ze mochten hun godsdienst belijden in hun eigen synagoge en handel drijven. Een ambacht uitoefenen was echter niet mogelijk. Daarvoor moest je lid zijn van een gilde en dat was verboden voor joden. De Sefardische joden namen hun wijdvertakte handelsnetwerken mee naar Amsterdam en daarmee rijkdom en economische groei voor de stad.

Vanuit Amsterdam volgden joodse handelaren de West-Indische Compagnie (WIC vanaf 1621) en vestigden ze zich achtereenvolgens in Brazilië en Nieuw-Amsterdam. In Brazilië hielden de joden zich vooral bezig met de lokale slavenhandel maar ze mochten hier ook ambachten uitoefenen. Deze nieuwe vrijheid trok veel migranten en de joden vormden begin jaren 1640 de grootste groep. Op een replica van een plattegrond van de kuststad Recife is mooi te zien hoe een lange straat de stad doorkruist: de Jodenstraat.

Door het naast elkaar leggen van de joodse gemeenschappen in Curaçao en Suriname zag Cohen veel overeenkomsten, maar ook bijzondere verschillen. “Op Suriname ontwikkelde zich een plantagecultuur en Curaçao ontwikkelde zich als een handelskolonie. Dit had grote gevolgen voor de twee joodse gemeenschappen.”

Op Curaçao vormden de Sefardische joden tot ongeveer 1920 de enige joodse gemeenschap en zij werden door de handel zeer welvarend. Ze maakten onderdeel uit van de elite op het eiland en lieten monumentale villa’s bouwen in de wijk Scharloo. Hun winkels en bedrijven bevonden zich in de handelswijk Punda.

Foto’s, voorwerpen en interviews tonen hoe het joodse mondaine leven er ongeveer uit moet hebben gezien, inclusief de zorg voor de kinderen door de Yaya’s, de gekleurde kindermeisjes. Enkele schaalmodellen laten bekende joodse gebouwen zien zoals de Sefardische synagoge, waarvan het interieur een kopie was van het interieur van de synagoge in Amsterdam. De moedergemeente in Amsterdam bleef lang heel belangrijk voor de gemeenschappen in de West. Hier werden de rabbijnen opgeleid en de religieuze voorwerpen vervaardigd die in de Cariben terechtkwamen.

In de twintigste eeuw groeide de invloed van het liberale jodendom uit Amerika en vooral de jongeren verlieten steeds vaker het eiland om zich elders te vestigen. Zeker na de opstand in 1969, waarbij de gekleurde bevolking in opstand kwam tegen de blanke elite en veel winkels in brand staken, vertrokken veel joden. Met name de armere Hoogduitse joden, die vanaf de jaren twintig naar het eiland waren gekomen, zagen parallellen met de pogroms (georganiseerde aanval op de joodse bevolking) in tsaristisch Rusland en vertrokken.

Handelscultuur versus plantagecultuur

Vandaag de dag is de joodse gemeenschap op Curaçao (de Sefardische en Hoogduitse gemeenschap is gefuseerd) niet groter dan honderdvijftig man. Cohen: “Een belangrijk verschil met Suriname is dat de joodse gemeenschap hier veel minder geassimileerd is met de overige bevolking. Het blijft een elitaire, blanke bovenlaag. En hoewel er wel mulatten (kinderen van een joodse vader en een gekleurde moeder) zijn, wordt daar op Curaçao niet over gesproken. Er is sprake van schaamte wat betreft deze buitenechtelijke kinderen, terwijl dat in Suriname helemaal niet het geval is. Daar leefden gemengde koppels gewoon samen.”

Er is nooit wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de verschillen tussen assimilatie op Curaçao of Suriname, maar door haar eigen onderzoek voor deze tentoonstelling denkt Cohen wel een verklaring te hebben gevonden. “In Suriname hadden joden, net als andere Nederlanders, plantages en slaven in hun bezit. Maar toen deze plantagecultuur instortte na een economische crisis eind 18^e eeuw, verarmden de plantagehouders en verhuisden ze naar Paramaribo. Hier vermengden ze zich met de lokale bevolking, die al uit veel verschillende culturen bestond, zoals Hoogduitse joden, mulatten en vrijgelaten slaven. Gemengde gezinnen zijn hier heel normaal en mulatten worden in Suriname wel geaccepteerd door de joodse gemeenschap, in tegenstelling tot op Curaçao.”

Slaven die wisten te ontsnappen, vielen de plantages aan, wat de economische situatie verder ondermijnde. Eenmaal in Paramaribo wonend en vermengd met andere culturen, gingen steeds meer joodse tradities verloren. Met name de kinderen en kleinkinderen uit gemengde relaties stopten met het belijden van de joodse religie.

Cohen: “De huidige joodse gemeenschap is klein maar hun erfenis leeft voort in veel van oorsprong joodse woorden, culinaire gewoontes en gebruiken. En dat is meer dan we van te voren dachten, zo blijkt uit ons onderzoek. Hoe dat kan? Suriname staat bekend om het vreedzaam samenleven van culturen en religies en de meeste joden die niet zijn weggetrokken zijn opgegaan in deze typische mengcultuur. Elke Surinamer heeft wel joods bloed in zich, maar dat weten ze vaak zelf niet. Er zijn ook nog veel joodse namen terug te vinden, zoals van oud-voetballer Edgar Davids, die wijzen op joodse voorouders.”