De afgelopen weken hebben we onze lezers verschillende dilemma’s voorgelegd over corona en de vaccins. NEMO Kennislink sprak met Steven Kraaijeveld over de motieven achter de antwoorden die onze lezers gaven op deze stellingen.
Met de ontwikkelingen rondom corona en de vaccins komen er steeds nieuwe morele vraagstukken boven. Wat mogen we vragen van de samenleving? Wat mogen we eisen? Om de standpunten te inventariseren presenteert NEMO Kennislink wekelijks een nieuw dilemma over corona en de vaccins. Aan de hand van de antwoorden proberen we inzicht te krijgen in wat Nederland vindt van de maatregelen, het beleid en de ethiek. Samen met ethicus Steven Kraaijeveld leggen we deze antwoorden de komende weken regelmatig onder de loep.
Kraaijeveld heeft een achtergrond in sociale psychologie en filosofie. Momenteel werkt hij aan zijn proefschrift over de ethiek van vaccinatie aan Universiteit Wageningen. Hij onderzoekt in hoeverre mensen bereid zijn zich te laten vaccineren omwille van anderen. In het bijzonder richt hij zich op de motieven die achter die bereidheid liggen en de vrijheid van de keuzes die daarin gemaakt worden.
De eerste stelling gaat over het afstaan van jouw eigen vaccin aan iemand in een land dat weinig vaccins heeft. Wat valt jou hieraan op?
“Bij de eerste stelling gaat het niet direct over het opofferen van jouw leven voor dat van een ander. We spreken hier immers over mensen die niet in een risicogroep zitten. Je ziet echter wel dat de meeste mensen bereid zijn om iets af te staan om iemand anders iets te geven. We zien dat ook dat veel mensen ervoor kiezen om hun vaccin alleen af te staan aan iemand met slechtere overlevingskansen. Mensen zijn dus wel bereid om hun vaccin op te geven, maar het moet dan wel gaan naar iemand die er meer aan heeft dan zijzelf. Het is daarnaast interessant dat ‘nee, mijn eigen gezondheid is belangrijker’ verreweg de minste stemmen oplevert. Zeker als je het vergelijkt met het andere nee-antwoord. Daarbij gaat om het halen van een hoge immunisatiegraad in Nederland. Je kan stellen dat je er zelf ook baat bij hebt, maar je kan het ook zo invullen dat je hier voor gezamenlijke veiligheid kiest.”
Zou het niet kunnen dat die laatste optie ook goed scoort omdat mensen misschien wel vinden dat hun eigen gezondheid belangrijk is, maar dat niet zo durven te zeggen?
“Dat is uiteindelijk altijd een risico met dit soort vraagstellingen. Je weet natuurlijk niet wat mensen denken, je moet ervan uitgaan dat ze de vraag eerlijk beantwoorden en dat ze inzicht hebben in hun eigen motivatie. Het is sowieso lastig om daar iets over te zeggen. Het is wel zo dat ‘nee, mijn eigen gezondheid is belangrijker’ heel stellig is. Sommige mensen zullen dat te hard vinden en wijken dan sneller uit naar het laatste antwoord. Aan de andere kant, als je de eerste twee bij elkaar neemt, kom je wel op het merendeel van de stemmen uit. Het gaat om bijna twee derde van alle stemmen. De meeste mensen zijn dus bereid om het belang van een grote groep mensen boven eigenbelang te stellen.”
De volgende stelling gaat over voorrang geven met vaccineren aan mensen met overgewicht. Daar gaat het toch eigenlijk ook om het inleveren van de eigen vaccinatie voor een ander?
“Je kan dat inderdaad koppelen. In de vorige stelling had je het antwoord dat mensen hun vaccinatie alleen afstaan aan iemand met slechte overlevingskansen. Het ligt voor de hand dat het daar vergelijkbaar mee is. Je kan hierbij de kanttekening plaatsen dat je geen informatie hebt over de respondenten. Het kan natuurlijk best zijn dat alleen mensen met overgewicht hebben geantwoord, dat weet je niet. Dat maakt het gecompliceerd, want in dat geval kan je niet stellen dat men dat stemt vanuit overwegingen voor een ander. We moeten maar aannemen dat in principe niet iedereen overgewicht heeft, dus dat de meeste mensen niet in hun eigen belang hebben geantwoord. Dan kan je zeggen dat er een besef is dat sommige mensen het harder nodig hebben en voorrang zouden moeten krijgen.”
Uiteindelijk komen de antwoorden onder ‘ja’ en onder ‘nee’ op ongeveer evenveel uit. Maar best wel wat mensen die ‘nee’ antwoorden, vinden dat mensen met overgewicht geen voorrang hebben op andere kwetsbare groepen.
“Ja, eigenlijk gaat het bij alle antwoorden, behalve het laatste antwoord, over het besef dat er anderen zijn die het eerder nodig hebben. In principe zeggen de mensen die kiezen voor ‘andere kwetsbare groepen eerst’ niet dat mensen met overgewicht geen toegang zouden moeten krijgen. Ze stellen dat deze groep niet specifiek voorrang hoeft, omdat er nog andere kwetsbare groepen zijn die óók snel een vaccin nodig hebben. Bij de laatste optie kan je ook niet zeggen dat het om een egoïstische keuze gaat, je stelt jezelf niet per se voor een ander. Het gaat eigenlijk meer om oorzaak-gevolg, en met name om eigen verantwoordelijkheid. Maar dat brengt je naar een andere ethische discussie.”
Dan de stelling over publieke ruimtes openstellen voor mensen met een vaccinatiebewijs. Daar kiezen de meeste mensen voor ‘nee, dit levert een tweedeling op die niet wenselijk is’. Wat denk jij daarvan?
“Het toont aan dat mensen vrij kritisch zijn op die vaccinatiebewijzen. Er wordt veel gestemd dat we de economie er zo snel mogelijk weer bovenop moeten helpen. Dat komt deels ook voort uit denken aan anderen. Daarnaast zie je dat mensen toch twijfelen over een vaccinatiebewijs, en dat ze, mocht dat doorgaan, de ethische problemen al zien. Ze gaan ervan uit dat er mensen zijn die zich niet laten vaccineren, en dat dat wel problemen oplevert. Daarnaast zijn er ook mensen die zich wel willen laten vaccineren, maar die nog niet aan de beurt zijn geweest. Die zouden dan nog geen toegang krijgen tot publieke ruimtes. Als je mensen uitsluit, moet je wel goed kunnen onderbouwen waarom. Dit kan ethische problemen opleveren, zeker als het gaat om vrijheid van beweging. Het is de vraag of de willekeur van het vaccineren een goede reden is om dat te verantwoorden. Deze antwoorden laten zien dat mensen daar hun twijfels bij hebben. Ik moet zeggen, die laatste, daar had ik zelf niet zo over nagedacht. Het is interessant dat mensen kennelijk al inzien dat illegale activiteiten en zwarte handel in vaccinatiebewijzen problemen kunnen opleveren. Dat wijst ook op een soort achterdocht.”
De laatste stelling is dat werkgevers hun werknemers een bonus mogen betalen. Wat valt je hier op bij de antwoorden?
“Er zijn hier een aantal ethische kwesties van belang. Er is veel respect voor privacy rondom medische informatie, wat een vaccinatiebewijs in principe is. Er zijn grenzen aan wat een werkgever mag opvragen, en daar hechten mensen ook veel waarde aan. Daarnaast zie je ook dat mensen reageren op manipulatie, dus of mensen wel echt vrij zijn om de keuze te maken of ze zich laten vaccineren. Dat heeft met eerlijkheid te maken. Als iemand veel verdient, hoeft hij zich niet om het geld te laten vaccineren. Als iemand het minimumloon verdient, kan je stellen dat een bonus een veel groter effect heeft. Het is dwingender om je dan wel te laten vaccineren, ook al zou je het eigenlijk niet willen. Het lijkt misschien alsof het gewoon een bedrag is wat mensen wel of niet kunnen accepteren, maar je weet niet wat het voor iemand betekent. Zelfs als mensen wel hetzelfde verdienen, kan de één hogere vaste lasten hebben, terwijl de ander misschien ondersteuning krijgt. Je ziet dus dat mensen belang hechten aan eerlijke verdeling, maar ook letten op hun eigen waarden.”
Over het algemeen zeg je dus dat mensen altruïstisch reageren, maar dat bepaalde persoonlijke waarden de uitzondering op de trend kunnen veroorzaken?
“Ja, ik zou zeggen dat mensen zich zeer bewust zijn van kwetsbare groepen, dat er andere mensen zijn die misschien eerder iets nodig hebben. Men is ook bereid om eigen dingen op te geven voor het algemeen belang. Maar er zitten wel limieten aan. Je ziet dat persoonlijke waarden zoals privacy en vrijheid heel belangrijk zijn, maar ook dat een eerlijke en gelijke behandeling een grote rol speelt.”
Is die denkwijze ook veranderd sinds de coronacrisis? Of letten we vóór corona ook al op kwetsbare groepen in de samenleving?
“Ik denk dat mensen altijd hebben ingezien dat er risicogroepen zijn die wat meer bescherming vereisen, maar dat we hiervoor meer uitgingen van individuele relaties. Je gaat niet op bezoek bij je grootouders als je grieperig bent, want je wil niet dat zij ook de griep krijgen. Vooral omdat zij een stuk vatbaarder zijn, en er ernstige gevolgen aan kunnen zitten. Tijdens de coronacrisis is het besef gegroeid dat er grote groepen kwetsbare mensen zijn. Daarnaast is het ook zo dat men er dagelijks mee geconfronteerd wordt door maatregelen en de media. Binnen de ziekenhuizen werd altijd al nagedacht over hoeveel ic-bedden er klaar moeten staan, maar nu werd dat echt de beleving van iedereen.”