Een Tyrannosaurus rex voor Naturalis

Natuurhistorisch museum Naturalis gaat vernieuwen. Naast het bestaande gebouw gaat binnenkort de eerste paal de grond in voor de nieuwbouw. Over een paar jaar staat er een volledig nieuw museum met een volledig nieuwe, veel grotere opstelling. Eén van de nieuwe zalen wordt de grote dinosauruszaal. Ook nu al heeft het museum in Leiden een mooie collectie dinosauriërs, een collectie die een goed overzicht geeft van de diversiteit van deze succesvolle diergroep uit het Mesozoïcum.

Zo staat er een Camarasaurus, een forse sauropode, als voorbeeld van de karakteristieke langnekdino’s uit het tijdperk Jura. Het dier gaat vergezeld van tijdgenoot Stegosaurus, de dino met de opvallende driehoekige stekels op de rug. Van de gehoornde dinosauriërs is Triceratops present, samen met de ‘eendensnaveldino’ Edmontosaurus. En ook van de allereerste dino’s is een mooi voorbeeld aanwezig: de oer-langnekdino Plateosaurus. Daarmee zijn bijna alle dinosaurusgroepen van de partij, behalve dan de vleesetende dino’s. Een bezoek aan de dinosauriërs van Naturalis is op dit moment een oertijdsafari naar ‘Vega-Park’.

Geen dino van de plank

Voor de nieuwe opstelling stond er daarom één dino hoog op het verlanglijstje: een aansprekend fossiel van een vleesetende dino. Een vleeseter is redelijk essentieel om het héle verhaal van de dinosauriërs te kunnen vertellen. De meest tot de verbeelding sprekende vleesetende dino is zonder meer Tyrannosaurus rex. Maar deze grote vleeseter spreekt niet alleen tot de verbeelding, fossielen van dit imposante dier zijn ook tamelijk zeldzaam. Niet iets dat je op commando uit de grond kunt halen.

Bovendien wil Naturalis niet ‘een dino van de plank’ aanschaffen (als je die al zou kunnen krijgen). Doel is om straks in de tentoonstelling het héle verhaal te vertellen: het verhaal vanaf het moment dat de eerste schep de grond in gaat, de opgraving, het prepareerwerk, het onderzoek en de verrassingen en verhalen die daarmee gepaard gaan. Zodat het skelet straks in context ingebed is als het in het museum staat.

Gelukkig was het bij de tweede poging tijdens de zomer van 2013 wel raak. Op een ranch in Montana staken aan de ene kant van een heuveltje wat stukjes van een heup naar buiten en uit dezelfde laag aan de andere kant van het heuveltje kruimelden stukjes _T. rex_-schedel naar buiten. De rest van het skelet moest daar wel tussen zitten, en dat bleek ook zo te zijn.

Eind van de zomer 2013 kwam in een tijdsbestek van twee weken botje voor botje een schitterend bewaard gebleven _T. rex_-skelet uit het zand van de Hell Creek Formation tevoorschijn. De opgraving ging verbijsterend makkelijk en de botten zijn in verbazend goede conditie. Bovendien blijkt het dier ongebruikelijk compleet. De schedel is aanwezig en ook de nek, de rug en de ribben zijn bewaard gebleven, net als één kant van de schoudergordel, de heup, grote delen van de staart, en de rechter achterpoot. Alleen ontbreekt daarvan wel de voet.

Robuust

Het skelet, dat tijdens de expeditie is ingepakt in beschermende gipsverbanden, ligt op dit moment in het paleontologielab van Black Hills. Daar vindt de enorme prepareerklus plaats. Een klus, waarbij het skelet bot voor bot uit het omringende zandsteen tevoorschijn gehaald wordt. Intussen stapelen de onderzoeksvragen zich op.

In de toekomstige presentatie in Naturalis willen we het verhaal van deze T. rex zo gedetailleerd mogelijk vertellen. Tijdens de opgraving werd al duidelijk dat het hier om een zeer groot, volwassen exemplaar gaat en dat de botten tamelijk massief zijn. Het gaat om de ‘robuuste vorm’. Er worden twee varianten van T. rex gevonden: een wat slankere (graciele) en een wat stevigere variant. Het idee is al jaren dat het hierbij om seksuele dimorfie ging. Dus dat het om vrouwelijke en mannelijke exemplaren ging.

De vraag of de robuuste en de graciële exemplaren mannetjes- en vrouwtjesexemplaren waren, lijkt inmiddels beantwoord, want in één van de (reeds eerder ontdekte) robuuste rexen zijn kalkafzettingen in het bot ontdekt die als kalkvoorraad dienden voor de aanmaak van eierschaal. Juist de robuusten zijn dus de vrouwelijke dieren.

Medisch dossier

De ‘Leidse’ rex is, naar het zich laat aanzien, een dame op leeftijd die heel wat heeft meegemaakt. We hebben nog lang niet alle botten in detail kunnen bestuderen, maar alleen al de beschadigingen die we op haar botten tegenkwamen tijdens de berging van het skelet bieden genoeg aanknopingspunten voor een spectaculair gevuld medisch dossier. Haar rechter snuitpunt lijkt flink aangevreten door een botontsteking, op de linker snuitpunt zitten forse krassen, achterin haar schedel is ze door een andere rex gebeten (de tandafdrukken staan nog in haar kaakbot!) en verschillende andere botten in de rest van haar lichaam vertonen sporen van geheelde breuken of andere aandoeningen. De vreemde groeven in het dijbeen zijn helemaal opvallend.

Buiten Noord-Amerika

Kunststof kopieën van T. rex zijn in veel musea te zien, maar originele skeletten zijn zeldzaam. Tot dusver kennen we slechts twee skeletten die voor meer dan de helft compleet zijn. Wie een originele T. rex wil zien moet hoe dan ook naar Noord-Amerika, want buiten Canada en de VS zijn geen originele tyrannosaurusskeletten te zien.

Als het fossiel in Naturalis landt, wordt dit het eerste T. rex-skelet dat buiten Noord-Amerika te zien is. Maar het fossiel komt niet vanzelf naar Leiden. Omdat het skelet uitzonderlijk compleet is, gaat het prepareer- en montagewerk veel meer tijd in beslag nemen en dus veel duurder worden dan we hadden ingeschat. Daarnaast ontvangt de landeigenaar een marktconforme vergoeding én brengt het onderzoek en de inbedding in de museale opstelling de nodige kosten met zich mee.

Daarom is Naturalis een fundraisingcampagne begonnen om het onverwacht complete fossiel daadwerkelijk naar Leiden te kunnen halen. Behalve bijdragen uit grotere fondsen en sponsorbijdragen van personen en bedrijven die een bot adopteren, hebben we ook een enthousiaste groep betrokken donoren van de actie ‘Tientje voor T. rex’. Eind juni konden we een tussenstand van de fundraising van meer dan drie miljoen euro melden, in november passeerden we de vier miljoen en deze laatste maand, nu in december, staat de teller op de benodigde vijf miljoen euro.

Puzzelen met botfragmenten

De betrokkenheid van de Tientje-voor-_T. rex_-donoren bleef niet beperkt tot financiële bijdragen. Tijdens het Tyrannosaurus-puzzelweekend in Naturalis konden we met hulp van enkele honderden geïnteresseerden een aantal botfragmenten in elkaar puzzelen. Want een klein deel van de T. rex is al even in Leiden op bezoek geweest. Tijdens het pinksterweekend mochten we een grote doos met scherfjes botmateriaal verwelkomen. Geen complete botten, maar gebroken stukken bot die al van de helling waren gespoeld vóór het fossiel ontdekt was. Materiaal dat we stukje voor stukje uit de puinhelling gezeefd hadden. Met driehonderd uur zoek-, pas- en puzzelwerk kon ook uit dit botgruis nog een deel van een nekrib en een paar andere fragmenten teruggepuzzeld worden.

In 2017 gaat het nieuwe Naturalis open. Met, als alles goed gaat, de nieuwe T. rex als middelpunt van de nieuwe dinosauruszaal. Maar ook rondom de verbouwing blijft het museum zoveel mogelijk open. In 2016 staat een grote _T. rex_-tentoonstelling op het programma, een expositie waarin het verhaal van deze vondst en al het onderzoek eromheen centraal staat.

Dit artikel is eerder gepubliceerd in Gea Tijdschrift en is een aangepaste versie van het artikel dat eerder dit jaar in de Geo.brief is verschenen.